Ýaqyt beldeýi ózgerisine qalaı jeńil beıimdelýge bolady – somnolog pikiri

ASTANA. KAZINFORM – Reseı ǵylym akademııasy A.N. Severtsov atyndaǵy ekologııa jáne evolıýtsııa máseleleri ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, somnolog Vladımır Kovalzon qazaqstandyqtardyń jańa ýaqyt beldeýine qalaı beıimdelý kerektigin jáne olardyń shaǵymynyń basty sebebin aıtyp berdi. 

Sarapshynyń aıtýynsha, qazaqstandyqtardyń densaýlyǵyna qatysty barlyq problema ýaqyt beldeýiniń ózgerýinen emes, jumys rejımin retteýden týyndaıdy. Ol atalǵan faktorlar bir-birimen baılanysty bolsa da, eki túrli dúnıe dep túsindirdi. Jumysshylar basshylyǵymen jańa ýaqyt beldeýine kóshýge baılanysty jumys kestesi týraly ózara kelisýi kerek. Ýaqytty geofızıkalyq faktorlar boıynsha eseptegen jón.

«Bul ýaqytty retteýdiń jalǵyz ádisi. Al saǵat qanshada turý, jatý kerektigin yńǵaıyńyzǵa qaraı sol jerde retteýge bolady. Aıtalyq, adamdar kóktemde erte turǵysy keledi, erte turyńyz, al kúzde jumysqa keshirek kirisińiz», - dedi Vladımır Kovalzon. 

Maman adamdar jumys kestesin óz betinshe jáne ony kúnniń atýyna baılanysty retteı alatyndyǵyn túsindirdi. Osy baǵytta jumys júrgizilmegendikten, adamdar ózin nashar jáne álsiz sezinetini týraly shaǵymdar túsiredi. 

«Nege tań atysymen uıqysy qanbaǵan sábıdi balabaqshaǵa aparady? Sebebi ata-anasy saǵat 8 nemese 9-ǵa deıin jumysqa barýy kerek. Bizde Máskeýde tań atysymen yǵy-jyǵy, sondyqtan da metroda otyrý múmkin emes. Adamdar aǵylyp jatady, metroǵa kire almaısyz. Kóbisiniń jumysy bir ýaqytta bastalady», - dep túsindirdi ol. 

Osy oraıda sarapshy joǵarydaǵy jumys tártibin qoldamaıtyndyǵyn bildirdi. Onyń pikirinshe, ýaqyt beldeýi ózgergen jaǵdaıda adamdar jumys kestesin ózara sheshýge tyrysýy tıis. Ol qazaqstandyqtarǵa saǵatqa qaramastan, kún shyqqannan keıin turýdy usynyp otyr. 

Aıtýynsha, ýaqytty rettemeýdiń arty aýyr zardaptarǵa ákelýi múmkin, ásirese jańa ýaqytqa beıimdelý qıynǵa soǵatyn adamdar úshin. 

Somnolog adamdardyń úsh túri baryn aıtyp, olardyń ýaqyt ózgerisine beıimdelý ereksheligin qustarǵa teńedi, ıaǵnı úki, boztorǵaı jáne kepter. Olardyń arasynda álemde eń kóp taralǵany kepter tektester eken, bul sanatqa jatatyn adamdar bıologııalyq saǵatty óz qalaýy boıynsha retteı alady, ıaǵnı jumys talabyna tez beıimdele alady. 

«Biraq týa bitken boztorǵaı nemese úki atanyp ketkender bar, olardy ózgerte almaısyz. Olar týmasynan solaı, ıaǵnı erte jatqanymen birden uıyqtaı qoımaıdy. Eger ol erte tursa, demek, uıqysy qanbady degen sóz, al jetkilikti uıyqtamasa, onyń basy jumys istemeıdi. Ol óte nashar jumys isteıdi, sharýada uqypsyz bolady jáne qatelikke jol beredi. Al kólik júrgizse, tipti qaýipti, jol-jónekeı soqtyǵysýy múmkin. Sondyqtan adamdy teksermeı jatyp, onyń jaratylysyn anyqtaı almaısyń», - dep túsindirdi Vladımır Kovalzon. 

Sondaı-aq sarapshy adamǵa bir saǵattyq ýaqyt ózgerisine úırený úshin bir kúnniń jetkilikti ekendigin aıtty. Adam osy ýaqyt ishinde ádettegi qalpyna keledi. Biraq is júzinde basqasha bolýy da múmkin. Keıbir adamdar ýaqytqa beıimdelýi úshin birneshe kún, tipti eki aptaǵa jýyq ýaqyt qajet etedi nemese kerisinshe ýaqytqa lezde beıimdelýi múmkin. Bul adamnyń genetıkasyna, jasyna jáne ádetke baılanysty. 

V. Kovalzon áriptesterimen Memlekettik Dýmaǵa (Reseıdegi Parlamenttiń balamasy) baryp, adamdardyń kún sáýlesinen eki saǵat buryn ómir súrýge daǵdylanǵanyn dáleldeýge tyrysqanyn eske aldy. Alaıda onyń dáıegine qulaq aspaǵan. Sodan keıin kóptegen reseılikter burynǵy ýaqyt beldeýin qaıtarý týraly ótinish jazǵan. Ásirese mektep oqýshylarynyń ata-anasy qatty alańdaǵan. Olardyń aıtýynsha, balalar erte turýǵa májbúr jáne alǵashqy sabaqtarda únemi uıyqtap otyrady. 

«Adamdar jańa rejımge beıimdelgen kezde ózin jaısyz sezinedi. Eger siz demalystaǵy ýaqytpen ómir súrseńiz, kún sáýlesinen bir saǵat buryn oıanasyz. Bul artyq, qajet emes. Bul qysqy jáne jazǵy ýaqyt júıesin alǵash ret Franklın XVIII ǵasyrda jaryqshamdy únemdeý úshin usynǵan», - dep eske aldy ol. 

Kovalzonnyń pikirinshe, eger sheneýnikterge adamdardy erte oıatýǵa májbúrleý kerek bolsa, ýaqytty jyljytpaı-aq jumys kestesin aýystyrsa bolar edi. Somnolog ýaqyttyń aýysý faktisin teris qabyldaıdy. Ýaqytty esepteý XIX ǵasyrdyń aıaǵynda Vashıngton konferentsııasynda usynylǵan ýaqyt beldeýine qatań baǵynýy tıis.

Onyń pikirinshe, bul jahandaný kezindegi álemdik ýaqytty anyqtaýdyń durys ári ǵylymı negizdelgen jalǵyz ádisi. 

«Atalǵan ádis boıynsha siz qalaǵan ýaqytta tura alasyz, ol sizdiń sharýańyz. Bul ýaqytty esepteýdi ózgertý kerek degendi bildirmeıdi. Qalasańyz, qarańǵyda turyńyz, ol kezde sizde kúndizgi ýaqyt kóp bolady. Sizge yńǵaıly bolsa, unasa nemese jumysyńyz múmkindik berse solaı jasańyz. Qalaı bolǵanda da, siz kúndi erte shyǵarýǵa nemese kesh batýǵa májbúrleı almaısyz», - dep tolyqtyrdy maman. 

Sóz sońynda somnolog maman ýaqyt beldeýi aýysynyń jańa týǵan sábılerge áserine qatysty shaǵymdardyń túsiniksiz ekenin tilge tıek etti. Onyń aıtýynsha, sábı táýlik boıy jasandy jaryq nemese qarańǵy bólmede bolady, eresekter sekildi ýaqytqa qaramaıdy. V. Kovalzon bul qıyndyqtar sábıdiń ata-anasymen baılanysty dep boljady.