Túrkistanǵa syıǵa tartylǵan Buhar buǵysynyń sany 200-den asty
TÚRKІSTAN. KAZINFORM – Túrkistan óńirine 2000 jyldary Buhar buǵysynyń segizi jetkizilgen bolatyn. Almaty oblysyndaǵy «Qarasheńgel» qoryǵynan alyp kelingen túz taǵylary sol sátte toǵaı ishine salynǵan tuqymbaqqa jiberildi. Qazir olardyń sany 200-den asty. Onyń 32-si «Syrdarııa-Túrkistan» memlekettik óńirlik tabıǵı parkine qarasty tuqymbaqta kóbeıip jatyr. Al, qalǵany Syrdarııa ózeniniń boıyndaǵy toǵaıǵa erkindikke jiberilgen.
Jalpy, Túrkistan qalasynan 50 shaqyrym jerde ornalasqan tuqymbaqqa barý úshin jol talǵamaıtyn kólik qajet. Sebebi, topyraq jolda jeńil kólikpen júrý múmkin emes. Ormanshylardyń aıtýynsha kishkene jańbyr jaýyp, jer sýlansa, jol talǵamaıtyn kóliktiń de júrýi muń bolyp qalatyn kórinedi.
Biz mingen kólik te tańerteńmen toǵaı ishine qaraı topyraq jolmen júrip keledi. Ár jerden ormanshylar men qoıshylardyń úıleri kórinedi. Barshasynyń qabyrǵalary quzdanyp tur. Sondaı-aq, jol-jónekeı kezdesetin biren-saran bos úıler de bar. Ieleri kóship ketkendikten, jyńǵyl ishinde esik-teresiz, ańǵal-sańǵal kúıde qalǵan.
Aıdalada kúıgin qyshpen úı turǵyzyp jatqandardy da kórip, tańqalystyq. Bul qumda da tirshiliktiń toqtaýsyz júrip jatqanyn ańǵartsa kerek.
Sonymen bir saǵattyń ishinde Syr boıyndaǵy toǵaıǵa da kelip jettik. Zyrǵyp kelgen kólik ormanshynyń úıine toqtady. Jaryq janyp, sý kelip tur. Tasymalmen jetkiziletin gaz alaýymen as pisip, sháı qaınaıdy. Aýladaǵy kólik qalamen baılanysty qamtamasyz etedi. Uıaly baılanys durys ustamaıtyndyqtan, ormanshylar ratsııa arqyly sóılesedi. Aıdalada degeni bolmasa, janǵa qajettiniń barlyǵy bar.
Jalpy, 2000 jyly qurylǵan tuqymbaqtyń aýmaǵy – 22 gektar. Bıiktigi 3 metrlik temir tormen qorshalǵan. Tuqymbaq janyna qyzmettik turǵyn úı salynyp, buǵy baǵýshylarǵa paıdalanýǵa berilgen. Aýmaǵyn kúzetýge jáne baqylap otyrý úshin beınebaqylaý kameralary ornatylǵan. Búgingi tańda barlyǵy qalypty jaǵdaıda jumys istep tur.
«Jalpy Syrdarııa mańynda Buhar buǵylary burynnan bolǵan. Sodan 1956 jyly ushty-kúıli joǵalyp ketken. Sol Syr sulýy atanǵan túz taǵylaryn qaıta qalpyna keltirý úshin osy tuqymbaq salyndy. Túrkistan qalasynyń 1500 jyldyq mereıtoıyna oraı óńirdiń toǵaı-ormanynda mekendegen janýarlardy kóbeıtip, keleshek urpaqqa saqtap qalý maqsatynda 8 Buhar buǵysy jetkizildi. Almaty oblysynyń Іle ózeni boıynda ornalasqan «Qarasheńgel» qoryǵynan ákelip, jersindirilgen buǵylardyń sany 23 jylda 215-ke jetti», - deıdi «Syrdarııa-Túrkistan MÓTP» KMM Syrdarııa fılıalynyń ań qorǵaý ınjeneri Quralbaı Jarmenov.
Mundaǵy buǵy baǵýshynyń esimi – Fedıa (Fedor). Jubaıy ekeýi sonaý tuqymbaq qurylǵaly beri qyzmet etip keledi. Sondyqtan bolar, buǵylar da Fedıany jatsynbaıdy. Aldyna deıin kelip, daıyndaǵan jem-shóbin jep ketedi. Al, ózge adamdardy kórse, toǵaı ishinen shyqpaıdy. Fedıa da ár buǵyǵa at qoıyp qoıǵan. Sóılesedi. Bir-birin tilsiz uǵynysady.
Buǵylarǵa tańǵy saǵat 5 pen 6 aralyǵynda voler aldynda túrli dárýmender qosylǵan qunarly jem beriledi. Qudyqtan aǵyp jatqan taza sýmen qorektenedi. Arnaıy jasalǵan balshyqqa kelip, aýnap alady. Sodan, tuqymbaqtyń ishine ketedi.
«Erkindikke jiberilgen buǵylar toǵaı ishinde 5-6-dan bólinip júredi. Ol toǵaıdyń aýmaǵy Qyzylorda oblysymen shektesedi. Al, bir jaǵy Arys qalasy aýmaǵynda jatyr. Erkindiktegi buǵylar sol aýmaqtardy mekendep júr. Al, tuqymbaq ishindegi buǵylar qorshaýdan shyqpaıdy. Jyl saıyn kóbeıtip, bir bóligin erkindikke jiberip otyramyz», - deıdi Quralbaı Jarmenov.
Tabıǵı park aımaǵyndaǵy ár buǵy erekshe kútimge alynǵan. Olardy buǵy baǵýshylar men qaraýyldan bólek arnaıy mal dárigerleri qadaǵalap otyrady. Sondaı-aq buǵylar týǵan sátinen tóldegen shaǵyna deıin udaıy baqylaýda bolady. Tipti, buǵyshy jyl saıyn tastaıtyn múıizine deıin aı-kúnin jazyp, saqtap otyrady.
Al, «Syrdarııa-Túrkistan» óńirlik parki mamandary jylyna bir ret sanaq júrgizedi. Bul jumystarǵa fototuzaq pen dron apparattary qoldanylady.
Búginde Buhar buǵylary Arys qalasyndaǵy Shógirli toǵaıyna da jiberilgen. Ondaǵy arnaıy qoryqta 11 buǵy tirshilik etedi. Olar da kóbeıtilip, jergilikti tabıǵatqa úırengen soń Syr boıyna jiberiledi.
Oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasy basshysynyń orynbasary Aqjaıyq Hametova buǵylardyń jyldyq ósimi joǵary ekendigin jetkizdi.
«Qazirgi ýaqytta oblys kóleminde Buhar buǵylary tuqymbaǵynda 226 buǵy kútip-baptalyp otyr. Olardyń ishinde 11-i Arysta, 32-si Túrkistanda, jalpy 43 buǵy tuqymbaq ishinde bolsa, 183-i erkindikte ómir súrip jatyr. Búginde «Syrdarııa-Túrkistan» memlekettik óńirlik tabıǵı parkinde 19 analyq, 9 atalyq jáne 4 tól Buhar buǵysy bar. Bıyl mamyr-maýsym aılarynda taǵy da tóldeıdi dep kútip otyrmyz. Sodan soń sanaq júrgizemiz. 2019 jyly analyq buǵy egiz tóldegen bolatyn. Bul - óte sırek kezdesetin qubylys», - deıdi Aqjaıyq Hametova.
Jalpy «Syrdarııa-Túrkistan» memlekettik óńirlik tabıǵı parkine qarasty tuqymbaq týrızmdi damytý maqsatynda qurylǵan. Demalýshylarǵa arnaıy jasalǵan aǵash úı salynǵan. Jatyn oryn men as pisiretin quraldar da jetkilikti. Bir sózben aıtqanda, Syr ózeninen balyq aýlap, demalýǵa taptyrmaıtyn jaıly orta. Degenmen, joldyń nasharlyǵy bul maqsatqa jetýge negizgi kederginiń biri bolyp otyr.
...Júıtkigen jol talǵamaıtyn kólikpen topyraq jolǵa túsip, qalaǵa qaraı jolǵa shyqtyq...