Túrkistanda ıAsaýıdiń «Dıýanı hıkmet» kitabynyń kóne qoljazbasy tabyldy

TÚRKІSTAN. KAZINFORM – Túrkistandaǵy «Áziret Sultan» Ulttyq tarıhı-mádenı mýzeı-qoryǵynyń ıAsaýıtaný ǵylymı ortalyǵy «Hıkmetterdiń» kóne qoljazba nusqasyna qol jetkizdi.

Jergilikti turǵyndardyń kómegimen tabylǵan 17 qundy qoljazba men sırek kitaptar qazaq rýhanııatynyń baı murasyn tolyqtyryp, ǵalymdarǵa jańa zertteý múmkindigin ashty.

Memleket basshysynyń pármenimen «Áziret Sultan» Ulttyq tarıhı-mádenı mýzeı-qoryǵy janynan qurylǵan ıAsaýıtaný ǵylymı ortalyǵy qazaqstandyq rýhanı muraǵa jańa jádigerlerdi qosty. Bul oqıǵa tek mýzeı-qoryq úshin ǵana emes, búkil Qazaqstannyń rýhanı qazynasy úshin mańyzdy tarıhı beles bolyp otyr.

Saýrandyq azamattar – «Meıirim» qaıyrymdylyq qorynyń tóraǵasy Erkin Saparov pen Bekmetov Álimjan urpaqtan urpaqqa saqtalǵan 17 qundy qoljazba men sırek kitapty ortalyqqa syıǵa tartty. Bul kitaptardyń árqaısysy – ǵasyrlar boıy muqııat saqtalyp, urpaqtan urpaqqa jetkizilgen asyl qazyna. Ata-babalary qarı, din ǵulamasy bolǵan Álimjan Ramazanulynyń otbasy men týystary bul jádigerlerdi óz atalary Toımat qarıdan amanattap alyp, sonymen birge Ramanqulbaı ata naǵashylarynan da qalǵan sırek kitaptardy muqııat saqtaǵan, talaı jyl kózdiń qarashyǵyndaı qorǵap kelgen.

Ortalyq zertteýshileri atap ótkendeı, eń kóne kitaptardyń biri – 1544 jylǵa tıesili. Alaıda ortalyq úshin eń qundy jádiger – Qoja Ahmet ıAsaýı babamyzdyń «Hıkmetteriniń» eń kóne nusqasy. Bul qoljazba 192 jyldyq tarıhqa ıe. Basqa hıkmetter nusqalary sııaqty, bul qoljazba da Mánijat bólimimen aıaqtalady.

Foto: Áziret-Sultan Ulttyq tarıhı-mádenı mýzeı qoryǵy

ıAsaýıtaný ǵylymı ortalyǵynyń basshysy, mátintanýshy Saıpýlla Mollaqanaǵatulynyń aıtýynsha, bul nusqa bizdiń jyl sanaýymyz boıynsha 1834 jylǵa sáıkes keledi.

Osy oraıda aıta keterlik jáıt, Áziret-Sultan mýzeı-qoryǵynyń qoljazba qoryndaǵy eń kóne qoljazba 1845 jylǵa tıesili bolsa, tabylǵan Hıkmetter osydan 10 jyl erte jazylǵan nusqa bolyp otyr. Bul mýzeı úshin de erekshe qundy dúnıe bolyp tabylady. Qoljazbanyń mátindik erekshelikteri, qaǵaz qurylymy, kallıgrafııalyq belgileri onyń tarıhı qundylyǵy joǵary ekenin dáleldeıdi. Qoljazbalar arasynda Ǵaýsýl Aǵzam Abdýlqadır Jaılanı rısalasy, Súleımen Baqyrǵanı hıkmetteri, Nızamıdiń óleńderi, Máshrábtiń óleńderiniń de nusqalary bar eken. 

Tabylǵan jádigerler aldaǵy ýaqytta restavratsııadan ótip, ortalyq ǵalymdarynyń tereń zertteýine jol ashylady. Qoljazba tek tarıhı qundylyq qana emes, rýhanı sabaq retinde de erekshe mánge ıe. Ǵalymdar bul nusqadan jańa derekter alyp, ıAsaýı ilimi men fılosofııasyn tereńirek zertteý múmkindigine ıe bolady.

- Jınaqtyń ishindegi hıkmetter ortalyq mátintanýshylarynyń zertteýimen qazirgi ǵylymı aınalymdaǵy belgili jınaqtarmen salystyryldy. «Hıkmetterdiń basym bóligi «orta kezeń» qoljazbalyq qabatyna jaqyn keledi (XVI–XVIII ǵ.). Keıbir hıkmetter keıingi basylymdarda ózgerip jetken, al bul qoljazbada kóne túrki leksıkasy saqtalǵan. Mátinderdiń taqyryptyq birizdiligi men tahallýs qoldaný dástúri ıAsaýı mektebiniń óz qolymen túzilgen erterektegi korpýsqa meńzeıdi. Qoljazbadaǵy hıkmetterdiń jalpy sany 120 hıkmet, 39 hıkmeti qazirgi biz paıdalanǵan katalogtarda múlde kezdespeıdi, demek bul qoljazbanyń biregeıligin aıǵaqtaıtyn derek. Qoljazbadaǵy ıAsaýıge qatysty 16 túrli tahallýs (laqap esim) tirkeldi. Bul – ıAsaýı poezııasynyń avtorlyq sheńberin, shákirtter qolynyń aralasý deńgeıin anyqtaýǵa tyń múmkindik, - deıdi Áziret-Sultan Ulttyq tarıhı-mádenı mýzeı qoryǵy ıAsaýıtaný ǵylymı ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Álııa Bildebekova.

Mátinde óte kóne túrki sózderi saqtalǵan, mysaly: «ıazýqlaryń» (gúnahlaryń ornyna), «ılkıń» (qolyńa), «turýr erdim» (buryn «týrýrymda»), «ázir bolyp» (keıingi mátinderde: «ázir turyp»), «tarıq kirgen» (keıingi nusqalar: «tarıqatqa kirgen»). Bul erekshelikter mátinniń kóshirilý satylarynda ózgeriske ushyramaı, erterek kezeńdegi dıalektilik belgilerdi saqtap qalǵanyn kórsetedi. Sııanyń túsi ár paraqta birkelki; qoljazbany bir ǵana hattat kóshirgen; keı tusta sozylyńqy árip úlgileri men shaǵataılyq yrǵaq baıqalady»,- deıdi Ortalyqtyń ǵalymdary.
Ǵasyrlar boıy syndardan ótip, kózdiń qarashyǵyndaı saqtalǵan bul qoljazbalar – rýhanı qazynamyzdyń eń asyl bóligi. Ár paraǵy tarıhtyń kýási, ár joly babalarymyzdyń danalyǵy men parasatynyń kórinisi. Erkin Saparov yqpaly men Álimjan Ramazanulynyń qajyrly eńbegi arqyly bul jádigerler búgingi urpaqqa jetti. Endigi jerde ortalyq ǵalymdary men mýzeı qyzmetkerleri qoljazbalardy tolyq zerttep, ǵylymı aınalymǵa engizý arqyly qazaqstandyqtar men álemdik qaýymǵa tanystyrýdy josparlap otyr.

Ǵasyrlar boıy saqtalyp kelgen bul rýhanı qazyna búgingi urpaqqa amanat bolyp jetti. Tabylǵan hıkmetter men sırek kitaptar arqyly qazaq rýhanııatynyń baı murasy qaıta tolyqty, tarıh pen mádenıet, ǵylym men rýhanııat úılesimi qaıta kórindi. Bul jádigerler tek ǵylymı zertteý úshin ǵana emes, keleshek urpaq úshin rýhanı sabaq pen ulttyq maqtanysh bolyp qala bermek.

Budan buryn Kenesary hannan jetken Quran Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesine tapsyrylǵanyn jazǵan edik.