Túrkııada týý kórsetkishi kúrt tómendegen
ASTANA. KAZINFORM — Eger týý kórsetkishi qazirgi qarqynmen tómendeı berse, shamamen 40 jyldan keıin Túrkııada ortasha jas 45 jastan asýy múmkin, dep eskertti Túrkııanyń statıstıka ınstıtýtynyń (TÜİK) orynbasary Fýrkan Metın. Bul týraly Anadoly agenttigi jazdy.
Týý kórsetkishiniń tómendeýi jalǵasatyn bolsa, 40 jyldan keıin Túrkııada halyqtyń medıanalyq jasy 45 jastan asyp ketýi yqtımal. Bul týraly TÜİK-tiń orynbasary Fýrkan Metın málimdedi. Onyń aıtýynsha, «1990 jyldary Túrkııa 20 jastaǵy jigit sııaqty edi. Al 45 jastaǵy Túrkııanyń energııasy 1990-jyldardaǵy 20-25 jastaǵy Túrkııanyń energııasyndaı bolmaıdy».
Sońǵy jyldary Túrkııadaǵy halyq ósý qarqynynyń aıtarlyqtaı báseńdeýi eldiń demografııalyq qurylymyndaǵy tereń ári qaıtymsyz ózgeristerge alańdaýshylyq týdyrady.
Ekspertter týý kórsetkishiniń odan ári tómendeýi halyq sanynyń ósýin ǵana báseńdetip qoımaı, eńbek resýrstarynyń azaıýyna, áleýmettik qamtamasyz etý júıesine túsetin júktemeniń ósýine, densaýlyq saqtaý jáne egde jastaǵy adamdarǵa kútim kórsetý shyǵyndarynyń artýyna ákeletinin eskertedi.
Týý kórsetkishi 2014 jyldan beri azaıyp keledi
TÜİK derekterine sáıkes, 2001 jyly jalpy týý koeffıtsıenti 2,38 bolsa, 2014 jyldan bastap birtindep tómendeı bastady. 2014 jyly 2,19 bolsa, 2015 jyly 2,16, 2016 jyly 2,11, 2017 jyly 2,08, al 2018 jyly 2,00 deńgeıine tústi.
2018 jyldan beri týý koeffıtsıenti turaqty túrde 2,0-den tómen tur. 2019 jyly 1,89, 2020 jyly 1,77, 2021 jyly 1,71, 2022 jyly 1,63, 2023 jyly 1,51 boldy, al 2024 jyly tarıhı mınımýmǵa jetip, 1,48-ge deıin tústi. Bul kórsetkish halyqtyń tabıǵı jańarý deńgeıi — 2,1 balamasynan edáýir tómen.
Maman-qurylymshalar osy úrdis jalǵasa berse, Túrkııanyń Eýropalyq Odaq elderimen salystyrǵanda tómengi ortasha deńgeıge túsip qalýy múmkin ekenin eskertedi.
TÜİK orynbasary Fýrkan Metınniń pikirinshe, týý koeffıtsıentiniń 1,4-ke deıin tómendeýi «qatty alańdaýǵa» negiz ekenin atap ótti. Ótken jyly Túrkııa resmı túrde «óte qart memleketter» qataryna qosyldy, al aldaǵy 25 jylda egde jastaǵy halyqtyń úlesi 25%-dan asýy yqtımal.
«Túrkııa 1990 jyldary 20 jastaǵy jigit sııaqty edi»
Metın halyqtyń tez qartaıýyna nazar aýdardy: «1990 jyldary Túrkııa 20 jasar jigit sııaqty edi. Eger týý kórsetkishi osy qarqynmen tómendese, 40 jyldan keıin ortasha jas 45 jastan asyp ketedi. 45 jastaǵy Túrkııanyń energııasy 1990-jyldardaǵy 20-25 jas aralyǵyndaǵy Túrkııanyń energııasyndaı bolmaıdy».
Ol el qazirdiń ózinde tereń demografııalyq daǵdarysqa ushyraǵanyn, al týý kórsetkishiniń kelesi 10 jyl boıy tómendeýi qaıtymsyz úrdiske aınalatynyn aıtty. Egde jastaǵy halyqtyń úlesiniń ósýi áleýmettik-ekonomıkalyq kúrdeli máselelerge ákelip, qazirgi áleýmettik qamtamasyz etý júıesi jumysyn toqtatady dep eskertti.
«Túrkııa kesar tiligi boıynsha álemde kóshbasshy»
Metın Túrkııanyń kesar tiligi kórsetkishi boıynsha álemde birinshi orynǵa ıe ekenin de atap ótti. «Adamdar neke jasyn keıinge qaldyrady jáne kesar tiligine baılanysty kóp jaǵdaıda ekinshi, úshinshi balany týa almaıdy», – dedi ol.
Ol bir balamen shekteletin nemese otbasyn qurmaıtyn adamdardyń qartaıǵanda jalǵyzdyqqa ushyraıtynyn eskertti.
– Biz qazir Eýropa elderinde burynnan kele jatqan qartaıý máselelerimen betpe-bet kelip otyrmyz. Qazir biz barǵanda ár besinshi úıde jalǵyz adam turady, onyń 35%-y 55 jastan asqan áıelder. Otbasy qundylyǵy egde jasta aıqyn kórinedi. Biraq jas kezinde bala týmaǵanyna ókiný, qartaıǵanda esh kómektespeıdi. Ókinishke qaraı, biz bul krıtıkalyq shekti ótkizip jiberdik, – dedi ol.
«Túrkııa qartaıa túsken elge aınalyp barady»
Túrkııa Ulttyq qorǵanys ýnıversıtetiniń áskerı-morlyq fakýltetiniń dekany, professor Djemalettın Shahın eldegi demografııalyq daǵdarys sońǵy 20 jyl boıy jalǵasyp kele jatqanyn aıtty.
Professor respýblıka jarııalanǵannan keıingi kezeńde memlekettik saıasat halyq sanyn ósirýge baǵyttalǵanyn eske saldy.
– Atatúriktiń 100 mıllıondyq Túrkııa armany boldy, bul estelikterde jazylǵan. 1930 jyly gıgıena týraly zańǵa sáıkes, alty jáne odan kóp bala týǵan analar medalmen marapattalyp, materıaldyq kómek alǵan, al óz erkimen túsik jasatýǵa (abort) tyıym salynǵan. Sonda belgili jetistikterge qol jetkizildi, – dedi ol.
Shahın 1950 jyldardyń sońynan bastap sheteldik qorlar men uıymdardyń qoldaýymen buqaralyq aqparat quraldarynda týý kórsetkishin tómendetý kampanııasy bastalǵanyn, 1963 jyly densaýlyq saqtaý mınıstrligine arnaıy baıandama usynylǵanyn, al eki jyldan keıin otbasy josparlaý týraly zań qabyldanǵanyn aıtty. «Eldiń barlyq resýrstary halyqty azaıtýǵa jumsaldy», – dedi ol.
«Jappaı mobılızatsııa qajet»
Professor demografııalyq saıasatqa qatysty jańa sharalar qabyldaýdy usyndy. «Turǵyn úı sáýletine ózgeris engizý kerek. Balaly otbasylarǵa arnalǵan 1+1 jáne 2+1 páterler – shyn máninde túrme sııaqty. Turǵyn úı mádenıetin ózgertý qajet», – dedi ol. Sonymen qatar, oqý merzimin qysqartýdy jáne bilim berý júıesin qaıta qaraýdy usyndy.
Shahın týý kórsetkishiniń tómendeýin tek ekonomıkalyq qıyndyqtarmen baılanystyrýǵa bolmaıtynyn atap ótti: «Eger másele tek aqshada bolsa, onda halyq Shvetsııada, Norvegııada, Ulybrıtanııada jáne Germanııada ósedi. Qazirgi ýaqytta halyq sany baı elderde emes, bul mádenıettiń máselesi. Biz halyqtyń shekten tys ósýin qoldamaımyz, biraq Túrkııa qartaıa bastady. Qazirdiń ózinde fýndýk, maqta men shaı jınaýǵa jumysshylar jetispeıdi. Bolashaqqa alańdaý kerek – barlyǵymyz birge áreket etýimiz kerek, — dedi ol.
Aıta keteıik, demografııalyq daǵdarysqa baılanysty Tokıo 4 kúndik jumys aptasyn engizgen edi.