Túrkııada ustalǵan Talǵat Ardannyń LRT aqshasyn jymqyrýdaǵy róli qandaı bolǵan
ASTANA. KAZINFORM — Ulttyq qaýipsizdik komıteti «Astana LRT» JShS basqarma tóraǵasy qyzmetin atqarǵan kezde memlekettik fýnktsııalardy oryndaýǵa ýákilettik berilgen adamdarǵa teńestirilgen tulǵa ekenin paıdalanyp, LRT salý jobasy arqyly memleketke 85,9 mlrd teńge shyǵyn keltirdi dep aıyptalǵan Talǵat Ardannyń Túrkııada ustalǵanyn málim etti.
Myń qubylǵan megajoba
Sybaılas jemqorlyqtyń sımvolyna aınalǵan LRT qurylysy logıkalyq túıinine jaqyndaǵan kezde Talǵat Ardannyń ustalýy eldi eleń etkizbeı qoımady. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev sybaılas jemqorlyqtyń ısi múńkip turǵan joba dep ataǵan bul «saqaldy qurylys» 2011 jyly bastalǵan. Al Qazaqstan astanasyna mundaı kólik ınfraqurylymynyń qajet ekeni týraly ıdeıalar 2005 jyldan beri aıtylyp júrgen.
Áýel basta jeńil relsti aspaly tramvaımen birge júrdek trolleıbýstar dálizin qatar salý kózdelgen. Jeli qala shetindegi áýejaı men ortalyqtaǵy Abý Dabı Plaza keshenin kókteı ótip, temirjol vokzaldarynyń arasyn jalǵaýy kerek boldy. Osylaısha Qabanbaı batyr, Turan, Saryarqa, Táýelsizdik, Syǵanaq, Abylaı han dańǵyldaryn, Gete, Respýblıka, Bógenbaı batyr, Ýálıhanov, Kenesary, Momyshuly, Potanın, Zataevıch kóshelerin qamtıdy dep kózdelgen. Sol úshin Qazaqstan Úkimeti Eýropa qaıta qurý jáne damý bankimen arnaıy qaýlyǵa qol qoıǵan. Qurylystyń birinshi kezeńi 2011 jyly bastalyp, 2020 jyly bitý kerek bolǵan.
2011 jyldyń 4 shildesinde sol kezdegi Prezıdent Nursultan Nazarbaev saltanatty túrde qurylystyń alǵashqy kapsýlasyn kómgen. Keıin birneshe jyl boıy jemqorlyqtyń sımvoly retinde jurt kózine kúıik bolǵan baǵanalar sol kezde boı kótere bastady. Negizi birinshi kezeń bastalmaı jatyp jobanyń tym qymbatqa túsetini málim bolǵan edi. Áýel basta osy iske tartylýy kerek bolǵan frantsııalyq kompanııa 2,3 mlrd dollar surap otyrǵany aıtyldy. Qosymsha ınvestor izdegen joba bastamashylary Azııa qaıta qurý jáne damý bankine júginip kórdi. Biraq olar bul iske bas suǵýdan tartynyp qaldy.
Qytaıdan qaryz qalaı tartyldy?
2014 jyly ákimdik jobany bastapqy qalpynda iske asyrý múmkin emestigin túsinip, júrdek trolleıbýstar jelisimen ǵana shektelý durys dep sheshim qabyldady. Kóp ótpeı 2008 jyldan beri qala ákimi bolyp kele jatqan Imanǵalı Tasmaǵambetov basqa qyzmetke aýysyp, ornyna Ádilbek Jaqsybekov keldi. Al 2015 jyly LRT jobasy qaıta qolǵa alynyp, Qytaı basshysy Sı Tszınpın men Nursultan Nazarbaev jobany Beıjiń tarapynan qarjylandyrý týraly kelisimge qol qoıdy. Ol kelisim boıynsha jobaǵa qajet somanyń 80 paıyzyn (1,6 mlrd dollar) Qytaı bankteri borysh retinde berý kerek boldy. Qalǵanyn Qazaqstan Úkimeti óz kúshimen tabady dep kelisildi.
Aqsha tabylyp jobaǵa qaıtadan jybyrlap jan bite bastaǵandaı kóringenimen, o basta qolǵa almaı-aq qoıý kerek edi degen kúńkilder kóp estilip jatty. Elde bılik aýysyp, Qasym-Jomart Toqaev Prezıdent bolǵannan keıin LRT jobasy aıaqtalǵan kúnniń ózinde ózin aqtamaıtyny týraly esepter ashyq aıtyla bastady. 2019 jyldyń sáýir aıynda qurylystyń ýaqytsha toqtatylǵany belgili boldy. Shilde aıynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev jobaǵa jaýapty adamdar baqylaýshy organdardyń suraqtaryna jaýap berýge tıis degen ustanymyn bildirdi.
Al Talǵat Ardanǵa 2019 jyly halyqaralyq izdeý jarııalanyp, iske Interpol tartylǵan bolatyn. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttiginiń ókilderi Talǵat Ardan óziniń ústinen qylmystyq is qozǵalmaı turyp shetelge boı tasalap úlgergenin moıyndady. Resmı málimetterde oǵan qarsy tergeýler 2018 jyly bastalǵany aıtylady. Agenttik tergeýshileri «Astana LRT» JShS basshysy joba bıýdjetinen 300 mln teńgeni merdiger kompanııalardyń biriniń shotyna aýdartqanyn anyqtaıdy. Al lımıt boıynsha 175 mln teńgeden artyq aqsha aýdarýǵa bolmaıtyn edi. Tergeýdi bastaýǵa osy fakti túrtki bolǵan. Biraq kóp ótpeı jemqorlyqpen kúresýshiler kúdiktiden kóz jazyp qalady.
Osy 2019 jyldyń qazan aıynda Memleket basshysy tergeý jumystaryn jedeldetýdi tapsyrdy.
2020 jyldyń qańtarynda atalǵan is boıynsha tergeý aıaqtalǵany málim boldy.
— Qylmystyq isti tergeý aıaqtaldy. Qylmystyq istiń materıaldarymen tanysý bastaldy. Jasyrynyp júrgen kúdiktilerge qatysty izdeý sharalary jalǵasyp jatyr. Anyqtalǵan shyǵyn somasy — 5,7 mlrd teńge, — degen bolatyn Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttiginiń ekinshi departamentiniń basshysy Sergeı Perov.
Osy jyldyń qazan aıynda is sotqa joldandy.
— Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet jeńil relsti kólik jobasyn iske asyrý kezinde 5,8 mlrd teńgeni jymqyrý faktisi boıynsha Nur-Sultan qalasy ákimdiginiń, «Astana LRT» JShS jáne basqalardyń laýazymdy adamdaryna qatysty qylmystyq isti aıaqtap, sotqa joldady. Sotqa 7 adam berildi. Q .Sultanbekov jáne Talǵat Ardan «kúzetpen ustaý» bultartpaý sharasymen halyqaralyq izdeýde, — dedi Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttiginiń 1-shi departamentiniń asa mańyzdy ister jónindegi tergeýshisi bolǵan Danııar Bıgaıdarov.
Syrttaı oqylǵan úkimder
Alǵashqy sot otyrysy 2020 jyldyń 29 qazanyna qoıyldy. Halyqaralyq izdeýdegi Talǵat Ardan sotta boı kórsetpedi.
2021 jyldyń basynda QR Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi 2-departamentiniń basshysy Sergeı Perov kúdiktiniń qaıda júrgeni týraly aqparat bar degen málimet aıtty. Soǵan qaramastan is qaıtadan sozbalańǵa salynyp ketti.
2022 jylǵy qańtar tragedııasynan keıin Memleket basshysy LRT jobasynyń aınalasyndaǵy bassyzdyqtarǵa qaıta bir shúılikti.
— Kópshilikti, ásirese elorda turǵyndaryn ashýlandyratyn taǵy bir másele — LRT qurylysy bolyp otyr. Ol kádimgi ınfraqurylymdyq jobadan eldiń abyroı-bedeline nuqsan keltiretin kúrdeli problemaǵa aınaldy. Qazirdiń ózinde orasan zor qarajat jumsaldy, qaryzdar tartyldy, sheteldik áriptester aldynda aýqymdy kelisimsharttyq mindettemeler qabyldandy. Bul joba bastapqyda-aq úlken qatelik boldy, ony moıyndaý kerek. Sonymen qatar, bul sybaılas jemqorlyqtyń ıisi múńkip turǵan joba, — dedi Qasym-Jomart Toqaev.
2023 jyldyń mamyr aıynda Talǵat Ardan syrttaı 7 jylǵa sottaldy. El aýmaǵynan tys jerde boı tasalap júrgen kúdiktilerdiń syrtynan úkim shyǵarý Qazaqstan sotynyń tájirıbesinde buryn da bolǵan. Sot Talǵat Ardandy Qylmystyq kodekstiń 189-baby 4-bóliginiń 2-tarmaǵy boıynsha kináli dep tanydy (adamdar tobymen sóz baılasa otyryp, memlekettik fýnktsııalardy oryndaýǵa ýákilettik berilgen adamǵa teńestirilgen laýazymdy tulǵa retinde qyzmet babyn paıdalaný arqyly ózine senip tapsyrylǵan bóten múlikti iri mólsherde jymqyrǵany úshin). Osylaısha oǵan syrtynan memlekettik salada qyzmet atqarý quqyǵynan ómir boıyna aıyra otyryp, 7 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jazasy taǵaıyndaldy.
2023 jyldyń kúzinde Bas prokýratýra ókilderi Talǵat Ardannyń Túrkııa aýmaǵynda bas saýǵalap júrgeni týraly joramal aıtqan edi. 2019 jyly Túrkııanyń Ádilet mınıstrligine kúdiktini ustap berý týraly hat joldanǵanymen, ondaǵylar munyń naqty qandaı mekenjaıda júrgeni beımálim ekenin aıtyp jaýap qaıyrǵan bolatyn.
2024 jyldyń shildesinde Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi Talǵat Ardandy BAQ arqyly jaýap alýǵa shaqyrǵan edi. Biraq oǵan qulaq asqan eshkim bolmady.
Osy jyldyń qarasha aıynda sot LRT-niń eks-basshysynyń syrtynan jańa úkim shyǵardy. Bul joly oǵan qyzmet múddelerine qaıshy laýazymdyq ókilettikterin teris paıdalana otyryp, Qytaıdyń memlekettik damý bankinen LRT qurylysyna naqty qajettiliksiz syrtqy qaryzdyń birinshi transhy retinde 257,6 mln dollardy (Ulttyq banktiń 2016 jylǵy jeltoqsandaǵy resmı baǵamy boıynsha 85,9 mlrd teńge) suratty degen aıyp taǵylǵan edi.
Osylaısha ol Qylmystyq kodekstiń 361-baby 4-bóliginiń 3-tarmaǵy boıynsha da (laýazymdyq ókilettikterdi teris paıdalanýdyń aýyr saldary) kináli dep tanyldy. Bul qylmysy úshin oǵan taǵy 4 jyl 8 aı jaza kesilý kerek bolǵan. Sýdıa Qylmystyq kodekstiń 58-baby 6-bóligine súıenip, túpkilikti jaza retinde ony 9 jyl bas bostandyǵynan aıyrý týraly sheshim qabyldady.
2024 jyldyń jeltoqsanynda Talǵat Ardannyń qorǵaýshysy Astana qalalyq sotynyń qylmystyq ister jónindegi sot alqasyna túsirgen apellıatsııalyq shaǵym oryndalmaı, jaza ózgerissiz qaldy.
Jýyqta ǵana Astana prokýrorlary sot sheshimin oryndaý aıasynda memleketke osy is boıynsha 920 mln teńgeniń aktıv qaıtarǵanyn málim etti.
Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń búgin taratqan aqparatyna súıensek, osy kúnge deıin Talǵat Ardan Túrkııanyń Antalııa qalasyn panalap kelgen.