Túrkııa muzdyqtary erip jatyr: ekojúıege qaýip tóndi
ASTANA. KAZINFORM – Klımattyń ózgerýi saldarynan Túrkııanyń tabıǵı tepe-teńdigi buzylyp jatyr. Ǵasyrlar boıy taýly aımaqtardy japqan muzdyqtar qarqyndy túrde erip, artynda tek tastar men bulaqtar ǵana qalyp, keleshekke alańdatarlyq boljamdar qaldyrýda, dep habarlaıdy Kazinform agenttiginiń Túrkııadaǵy menshikti tilshisi.
Muzdyqtardyń joıylýynyń eń kórneki mysaldarynyń biri eldiń ońtústik-shyǵysyndaǵy Hakkarı provıntsııasynda ornalasqan Djılo taýy. Bıiktigi 4 100 metrden asatyn bul taý on jyl buryn ǵana qalyń muzdyqtarmen qaptalǵan edi, al qazir onyń shyńdary jalańashtanyp qalǵan.
15 jyldyq tájirıbesi bar taý gıdi Kemal Ózdemır klımattyq ózgeristerdiń tikeleı kýási bolǵan. Ol taý eteginen tómen qaraı aǵyp jatqan muz bólshekteri aralas tasqyn sýdy kórsetip, muzdyń qanshalyqty jyldam erıtinin aıqyn mysalmen sıpattady.
– Qazir sýdyń ishinde muzdyń iri kesekteri kóp. Bul – muzdyń qanshalyqty jyldam erip jatqanyn kórsetedi, – deıdi ol.
Djılo taýy – Túrkııadaǵy Ararat taýynnan keıingi ekinshi iri muzdyq alqaby. Alaıda, ıÝzıýndjıý Iyl ýnıversıtetiniń professory Onýr Satır sońǵy 40 jylda aımaqtaǵy muzdyqtardyń 50%-dan astamy joǵalyp ketkenin atap ótti.
– Taıaý arada bul protsestiń bulaısha jyldam júretinin kútpegen edik. Adam áreketi men jer bederiniń ózgeristerine ushyraǵan óńirlerde muzdyqtar ásirese tez erip jatyr, – dep túsindirdi sarapshy.
BUU derekterine sáıkes, dál osyndaı jaǵdaı búkil álemde baıqalyp otyr: XXI ǵasyrdyń sońyna deıin muzdyqtardyń kóp bóligi múldem joıylyp ketýi múmkin. Bul tuşy sý resýrstaryna kúrdeli áser etip, júzdegen mıllıon adamdy aýyzsýmen qamtamasyz etýge qaýip tóndiredi.
Muzdyqtardyń erýi ekologııalyq apat qaýpinen bólek, adam ómirine de tikeleı qaýip tóndiredi. 2023 jyly eki týrıst muzdyń qulaýynan qaza tapty.
Sonymen qatar, klımattyń ózgerýi Túrkııanyń búkil aýmaǵyna áserin tıgizip otyr. BUU-nyń jahandyq shóleıttený týraly baıandamasynda el aýmaǵynyń 88%-y topyraqtyń tozý qaýpine ushyraǵany aıtylǵan. Ǵalymdar ǵasyr sońyna qaraı jaýyn-shashyn kólemi 30%-ǵa azaıyp, al ortasha temperatýra 5–6 °C-qa kóterilýi múmkin dep boljap otyr (1961–1990 jj. deńgeıimen salystyrǵanda).
Kóz aldymyzda erip jatqan muzdyqtar — ekologııa men áleýmettik-ekonomıkalyq turaqtylyqtyń kúıreýiniń sımvoly. Ǵalymdar men jergilikti turǵyndar pikirinshe, eger parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn azaıtý, osal aımaqtardy qorǵaý jáne tabıǵı resýrstardy turaqty basqarý sharalary jedel qolǵa alynbasa, Túrkııa tek muzdyqtaryn ǵana emes, sonymen birge tirshilikke qajetti sý kózderin jáne klımattyq turaqtylyǵyn joǵaltýy múmkin.
Aıta keteıik, buǵan deıin Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Ortalyq Azııa – klımattyń ózgerýine eń qatty ushyraǵan aımaqtardyń biri ekenin atap ótken edi. Onyń sózinshe, bul óńirde temperatýra jahandyq ortasha kórsetkishten eki ese jyldam ósip jatyr. Munda muzdyqtar erýde, shóleıttený júrip jatyr jáne sý tapshylyǵy artyp otyr.
Aıta ketelik Qazaqstan men ADB jańa ekologııalyq jobalardy pysyqtaıdy.