Túrkııa balalarǵa áleýmettik jelilerdi paıdalanýǵa tyıym salmaq
ASTANA. KAZINFORM – Álemde tsıfrlyq tehnologııa men áleýmettik jelilerdiń yqpaly kúnnen-kúni artyp jatqandyqtan, kóptegen el úkimeti balalar men jasóspirimder úshin ınternetke baqylaýdy kúsheıte tústi. Osyndaı elderdiń biri – Túrkııa. Elde 16 jasqa deıingi balalarǵa áleýmettik jelilerdi paıdalanýdy tyıym salýdy josparlap otyr. Buǵan memleket daıyn ba? Tolyǵyraq tilshi materıalynan oqyńyz.
Túrkııa ne usynbaq?
Túrkııa ónerkásip jáne tehnologııa mınıstrliginiń málimdeýi boıynsha:
- 13 jasqa deıingi balalarǵa áleýmettik jelilerge tolyq tyıym salý;
- 13-ten 16-ǵa deıingi jasóspirimderge tek ata-analarynyń kelisimi men baqylaý quraldary qosylǵan jaǵdaıda shekteýli paıdalanýǵa ruqsat berý;
- áleýmettik jelilerde akkaýnt ashqanda jasyn dáleldeý júıesin engizý;
- tsıfrly platformalarda jańa talaptardy, sonyń ishinde kontentti súzgiden ótkizý men tehnıkalyq shekteýlerdi oryndaýǵa mindetteledi.
Túrkııanyń ónerkásip jáne tehnologııa mınıstri Mehmet Fatıh Kadjyrdyń aıtýynsha, zań jobasynyń basty maqsaty – balalardyń psıhıkalyq densaýlyǵyn qorǵaý jáne kıberqaýipterden saqtandyrý.
Bul zań jobasy 2026 jyly engizilmek.
Tyıym salý sebepteri
Sarapshylardyń pikirinshe, jasóspirimder laıktar men jazylýshylarǵa táýeldi bolyp barady. Ózgelermen únemi salystyrý olarda ýaıym, depressııa týdyryp, ózin-ózi baǵalaýǵa teris áser etedi. Tsıfrlyq táýeldilik oqý úlgerimine de keri áser etip, ekran aldynda kóp ýaqyt ótkizý kontsentratsııany tómendetedi, uıqy men jetistikterdi nasharlatady, al onlaın-aralasý ómirdegi shynaıy qarym-qatynasty almastyryp barady.
Túrkııa bıligi 16 jasqa deıingi balalarǵa áleýmettik jelilerge shekteý qoıý osy jaǵymsyz úrdisti toqtatýǵa kómektesedi dep esepteıdi. Bılik bul qadam jasóspirimderdiń psıhıkasyn qorǵap, kıberbýllıng pen jasandy talaptardy azaıtyp, jastardy sportqa, shyǵarmashylyqqa, oqýǵa jáne shynaıy qarym-qatynasqa baǵyttaıdy dep senedi.
Alaıda osy zańnyń nátıjesi baqylaýdyń qanshalyqty qatań bolatynyna baılanysty. Jasóspirimder VPN, feık akkaýnttar nemese ata-analarynyń qurylǵylary arqyly shekteýlerdi ońaı aınalyp ótýi múmkin. Sondyqtan balalardyń áleýmettik jelilerge qoljetimdiligin shyn máninde shekteı alatyn senimdi verıfıkatsııa júıesi qajet.
Eń basty másele – jas mólsheri rastaý
Áleýmettik jeliler tyıymy tıimdi bolýy úshin úkimet iri tehnologııaly kompanııalarmen jumys istep, jasqa qatysty naqty júıeler engizýi tıis.
Qazir birneshe ádis qarastyrylyp jatyr:
– jasyn syrtqy kelbet arqyly anyqtaıtyn jasandy ıntellektini qoldaný – etıkalyq suraqtardy týdyrady;
– jeke kýálik nemese basqa qujattardy júkteý – kıberqaýipsizdikke qaýip tóndiredi;
– ata-ananyń kómegimen, mysaly bank kartasy nemese memlekettik ID arqyly rastaý.
Bul tásilderdiń kez kelgeni derekterdiń tarap ketý qaýpimen baılanysty. Memlekettik jáne jeke sáıkestendirý málimetterin halyqaralyq kompanııalardyń bultty servısterinde saqtaý qoljetimdilik qaýpin arttyryp, paıdalanýshylardyń qupııalylyǵyna qaýip tóndirýi múmkin.
Halyqaralyq tájirıbe qandaı?
Halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, Túrkııadaǵydaı tolyq tyıym salý – eń qatań ári ıkemsiz tásil. Al ata-ana tarapynan baqylaý, tsıfrlyq saýattylyq pen bilim berý baǵdarlamalary qatar qoldanylatyn modelder áldeqaıda teńgerimdi kórinedi. Mundaı tásilder áleýmettik jelilerdiń qoǵamdaǵy rólin de eskeredi.
Psıhologtar men áleýmettanýshylardyń eskertýinshe, birjaqty tyıymnyń paıdasynan zııany kóp bolýy múmkin. Áleýmettik jeliler jasóspirimderge aralasýǵa, ortaq qyzyǵýshylyǵy bar adamdardy tabýǵa jáne jeke tulǵa retinde qalyptasýǵa kómektesedi. Al tolyq shekteý, ásirese áleýmettik mazasyzdyǵy bar nemese oflaın ortada az aralasatyn balalardy oqshaýlanýǵa ıtermeleýi yqtımal.
– Qazirgi tańda áleýmettik jeliler balalardy tek zııandy kontentke ǵana emes, sonymen qatar kóp qaýipterge – jeke derekterdiń joǵalýyna, manıpýlıatıvti algorıtmderge, derekterdiń urlanýyna jáne kıberbýllıngke ushyratady. Osy turǵydan alǵanda, memlekettiń qorǵanysh reaktsııasy zańdy qubylys, – deıdi sarapshy.
Sonymen birge ol mundaı shekteýlerdiń ózi tolyqqandy tsıfrlyq qaýipsizdik strategııasy bola almaıtynyn atap ótti.
– Eger olardy iske asyrý tetikteri, baqylaý júıesi jáne tsıfrlyq saýattylyqty arttyrý sharalary qatar júrmese, olardyń tıimdiligi shekteýli bolady. Balalardyń damýyna jáne olardyń tsıfrlyq ortamen tabıǵı baılanysyna saı keletin teńgerimdi saıasat qajet, – deıdi Ogýz Iylmaz.
Onyń aıtýynsha, uzaq merzimdi sheshimniń bastysy – tsıfrlyq saýattylyq.
– Álemniń birde-bir elinde tek tyıymǵa súıene otyryp turaqty tsıfrlyq qaýipsizdik mádenıetin qalyptastyra almaǵan. Shekteýler ýaqytsha kedergi ǵana qoıady, al bilim berý balanyń ózin-ózi qorǵaý qabiletin qalyptastyrady. Eń durys sheshim – eki tásildi teńgerimdi qoldaný, – dep túıindedi ol.
Bilimsiz tyıymnyń tıimsizdigi
Sarapshylardyń negizgi ýáji – tyıymnyń ózi balalardy ınternette qaýipsiz júrip-turýǵa úıretpeıdi. Jasóspirimderdi tolyq oqshaýlaý múmkin emes, olar báribir tsıfrlyq álemde ómir súrip, oqyp, jumys isteıdi.
Sondyqtan mamandar oqshaýlaýdan góri bilim men tsıfrlyq saýattylyqqa ınvestıtsııa salý qajet dep sanaıdy. Onyń ishinde:
– jalǵan aqparatty, manıpýlıatsııany jáne jalǵan beınelerdi ajyrata bilý;
– onlaın ortada qurmetti qarym-qatynas ornatý jáne kıberbýllıngke qarsy turý daǵdylary;
– onlaın men oflaın ómir arasyndaǵy tepe-teńdikti óz betinshe saqtaı bilý.
Túrkııanyń bastamasy jasóspirimderdi tsıfrlyq qaýipterden qorǵaýǵa baǵyttalǵanymen, onyń nátıjesi tehnıkalyq, quqyqtyq jáne áleýmettik kedergilerdi eńsere alýyna baılanysty. Sarapshylar qatań tyıym áleýmettik jelilerdi «kóleńkeli» paıdalanýdy arttyryp, ata-analyq baqylaýdy álsiretip, áleýmettik oqshaýlanýǵa ákelýi múmkin ekenin eskertedi.
Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, tyıymdar ózdiginen uzaq merzimdi nátıje bere bermeıdi. Eń tıimdi jol – qorǵaý, erkindik jáne bilimdi ushtastyratyn teńgerimdi saıasat.
Basqa elderde balalarǵa qandaı shekteýler bar?
Aýstralııa
Aýstralııa álemde alǵash bolyp balalarǵa áleýmettik jelilerdi zańmen shektedi. 16 jasqa deıingi balalarǵa áleýmettik jelilerdi paıdalanýǵa tyıym salatyn zań 2024 jyldyń qarashasynda qabyldanyp, 2025 jylǵy 10 jeltoqsanda kúshine endi. Tyıym TikTok, YouTube, Instagram, Snapchat, Facebook, Reddit jáne X sekildi 10 platformany qamtıdy. Al WhatsApp messendjeri, elektrondyq poshta, onlaın oıyndar men bilim berý jobalary bul tizimge kirmeıdi.
Qytaı
Elde kámeletke tolmaǵandarǵa arnalǵan eń qatań talaptar qoldanylady. Onlaın oıyndarǵa aptasyna úsh saǵat qana ruqsat etilgen, al áleýmettik jeliler kontent súzgisi men ýaqyt shekteýi bar «jastar rejımin» engizýge mindetti. Sonymen qatar memlekettik tsenzýra men algorıtmderdi baqylaý júıesi keńinen qoldanylyp keledi.
Frantsııa
15 jasqa deıingi balalardyń áleýmettik jelilerge tirkelýi úshin ata-ananyń kelisimi qajet. Sondaı-aq tsıfrlyq táýeldilikke yqpal etetin algorıtmderdi shekteýge baǵyttalǵan zańnamalar ázirlenip jatyr.
AQSh
Birqatar ata-analyq baqylaý kúsheıtilip, kámeletke tolmaǵandardyń derekterin jınaýǵa tyıym salynǵan. Algorıtmderdiń ashyqtyǵyna qatysty talaptar engizilgen. Instagram-nyń jasóspirimder psıhıkasyna áseri jónindegi zertteýlerden keıin memlekettik deńgeıde bul másele áli de talqylanyp jatyr
Ońtústik Koreıa
Onlaın oıyndarǵa qatysty zań joıylǵannan keıin, elde jastardyń tsıfrlyq minez-qulqyn retteıtin jańa sharalar talqylanýda. Sonymen qatar tsıfrlyq saýattylyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan bilim berý baǵdarlamalary damyp keledi.
Úndistan
Ulttyq qaýipsizdikke baılanysty TikTok jáne birqatar qytaılyq qosymshalar buǵattalǵan. Kontentti moderatsııalaý men platformalardy baqylaý talaptary kúsheıtildi.
Qazaqstan
Qazaqstanda 16 jasqa deıingi balalardyń onlaın platformalarda tirkelýine tyıym salatyn zań jobasy daıyndaldy. Qujatqa sáıkes, bul jastaǵy balalarǵa vıdeohostıngterde, áleýmettik jelilerde jáne kontenttik platformalarda akkaýnt ashýǵa ruqsat etilmeıdi. Tek messendjerlerge ruqstar berilgen.
Ózbekstan
2021 jyly TikTok jáne birqatar platformalar derekterdi taratpaýǵa qatysty talaptaryn oryndamaǵany úshin ýaqytsha buǵattaldy. Zııandy kontenttiń taralýyna baqylaý kúsheıtilip, tsıfrlyq qaýipsizdikti arttyrýǵa baǵyttalǵan zańdar qabyldandy.
Qyrǵyzstan
Elde «Aqparatty manıpýlıatsııalaý týraly» zań bar, ol memlekettik organdarǵa áleýmettik jelilerdi buǵattaýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar ata-ana tarapynan baqylaýdy kúsheıtý jáne kıberbýllıngke qarsy bastamalar iske asyrylyp jatyr.
Tájikstan
Internet keńistigi qatań retteledi, áleýmettik jelilerge qoljetimdilik mezgil-mezgil shektelip otyrady. Aqparat taratýǵa baqylaý kúsheıtilgen, al tsıfrlyq saýattylyq mektep baǵdarlamasyna engizilgen.
Túrikmenstan
TikTok, Instagram jáne Facebook sekildi áleýmettik jeliler resmı túrde qoljetimsiz. Jastar VPN qoldanǵanymen, platformalar tolyq buǵattalýy múmkin. Elde dástúrli qundylyqtardy saqtaý maqsatynda tsıfrlyq ortaǵa qatań baqylaý júrgiziledi.
Qorytyndylaı kele, jasóspirimderdi tsıfrlyq ortadan tolyqtaı oqshaýlaýǵa umtylý – qazirgi zamanda is júzinde múmkin emes. Sondyqtan basty nazardy olardyń synı oılaý qabiletin jáne ınternettegi qaýipsiz minez-qulyq daǵdylaryn damytýǵa aýdarý mańyzdy. Negizgi maqsat – tehnologııalardy senimdi ári qaýipsiz paıdalana alatyn, eresek ómiriniń ajyramas bóligine aınalatyn tsıfrlyq quraldardy sanaly túrde meńgergen, saýatty paıdalanýshylardy tárbıeleý.
Buǵan deıin biz 2024 jyly Túrkııada balalar arasyndaǵy ınternetti paıdalaný deńgeıi rekordtyq kórsetkishke – 91,3 paıyzǵa jetkenin jazǵan edik. Bul derek tsıfrlyq tehnologııalardyń jas urpaq ómirindegi róliniń artyp kele jatqanyn kórsetedi.