Túrki tanymy toǵystyrǵan dostyq: qazaq-majar baılanysy qalaı damyp jatyr
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstannyń qart qurlyqtaǵy majar jurtymen qatynasy qarqyn alyp keledi. Eki el ortaq tarıhtan bólek, saýda-ekonomıkalyq seriktestikti tereńdetýge nıetti. Osy oraıda Majarstan Prezıdenti Tamash Shýıoktyń 1-3 qazan aralyǵynda Astanada ótetin resmı sapary dástúrli joldy ilgeriletedi degen boljam basym. Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy qazirgi memleketaralyq baılanys deńgeıi men ekonomıkalyq kelisimderge nazar aýdardy.
Alystaǵy jaqyn: baýyrlastyqtyń jańa kezeńi
Táýelsizdik alǵaly elimizdiń kópvektorly dıplomatııalyq qarym-qatynasy jańa kezeńge ótti. Ásirese, shyǵys pen batysty teńdeı ustaý mindeti Eýropadaǵy barys-kelisti arttyrýǵa túrtki bolǵany belgili. Osyndaı mańyzdy kezeńde Majarstan qushaq jaıa qarsy alyp, qos tarap baýyrmaldyqtyń úlgisin kórsetkeni bar: 1993 jyly Qazaqstannnyń Ortalyq Eýropadaǵy tuńǵysh elshiligi Vengrııada ashyldy, elimizdiń birneshe qalasynda baýyrlas ulttyń konsýldyǵynyń irgetasy qalanǵan.
Otyz jylda saıası dıalog artpasa, kemigen joq. Ekonomıkalyq jobalar, mádenı-gýmanıtarlyq bastamalar oıdaǵydaı damyp keledi. Ótken jyly eki memlekettiń strategııalyq áriptestik ornatqanyna 10 jyl toldy. Majar eli Eýropa Odaǵyndaǵy senimdi strategııalyq áripteske aınaldy.
Halyqaralyq uıymdarda da ózara yqpaldastyq joǵary. Qazir qazaq-majar Birikken Ulttar Uıymy, Túrki memleketteri uıymy, Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy sekildi qurylymdarda qatar damýda.
Qazir Majarstan TMU-da baqylaýshy mártebesine ıe. Bıyl Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıti mamyrda Býdapeshtte ótti. Osylaısha, túrki ıntegratsııasyn maqsat etken basqosý ejelden tarıhy bir ulttardyń arasyn odan ári jaqyndastyra tústi deýge negiz bar. Eger Majarstan tolyqqandy uıym múshesi atansa, saıası baılanys bekı túseri anyq.
Quqyqtyq bazany keńeıtý úshin parlamentter belsendi júmys isteýde. Eki el depýtattary Parlamentaralyq Odaq, Eýropa Keńesi parlamenttik assambleıalary aıasynda únemi bir-birin qoldap keledi. Keıingi kezde Túrki memleketteri Parlamenttik Assambleıasy aıasynda qabyldanǵan sheshimder nátıjeli ekenin kórip júrmiz.
Keıingi jyldar memleket kóshbasshylarynyń barys-kelisi tolastaǵan emes. 2023 jyly Majarstannyń Premer-mınıstri Vıktor Orban Qazaqstanda resmı saparmen boldy. Ótken jyly Qasym-Jomart Toqaev Majarstanǵa memlekettik saparmen bardy. Ár kezdesý dostyq ráýishte ótip, mańyzdy ýaǵdaǵa qol jetti.
Mádenı baılanys mártebesi
Qazaq-majardy túrki mádenıeti, kóshpendiler bolmysy biriktiredi. Eýropa qurlyǵynda etene jaqyn aǵaıynǵa aınalýymyzǵa da osy tektik uqsastyq sebep. Búginde majarlar órkenıet qaqtyǵysynyń qaq ortasynda otyrsa da ejelgi dástúr-tanymyn, aǵaıyndyq joldy umytpaǵan. Jaqyndyqty jańasha dáriptep, ekonomıkalyq sheshimmen shegendeý ústinde. Sózimizdiń bir dáleli – Qazaqstanda ótken 5-shi Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndaryna dostas eldiń boı kórsetýi.
Til men túsinigimiz de jýyqtas. Arada neshe myń shaqyrym jatsa da, atamekennen attanǵan baýyrlardyń tarıhı tamyry úzilmegen. Muny Vengrııa basshylyǵy birneshe márte qaıtalaǵanyn bilemiz.
– Bizdiń mádenı qarym-qatynasymyz ǵasyrlardan tamyr tartady. Majarlar qazaqtardyń turmys-saltymen jaqsy tanys. Almaty qalasynyń ataýy bizdiń ana tilimizde áýezdi estiledi. Óıtkeni halqymyz almany «alma» dep aıtady, – degen edi Majarstan prezıdenti Tamash Shýıok.
Keıingi on shaqty jylda Majar úkimeti qazaqstandyq stýdentterge oqý grantyn bólýdi dástúrge aınaldyrǵan. Qazir Stipendium Hungaricum baǵdarlamasy boıynsha myńdaǵan otandasymyz Eýropa tórinde bilim alyp júr. Bıyl da 250 stıpendııa bólindi. Eki myńnan astam qazaq balasy ótinim berip úlgergen.
Sondaı-aq, Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde stýdentterge majar tilin úıretetin Vengrııa oqytýshylary bar. Al Majarstan ýnıversıtetteriniń birinde qazaq tilin oqytý, qypshaqtaný ǵylymyn jetildirý qolǵa alynǵan. Oǵan qosa jaqynda Dıplomatııalyq akademııalary arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim jasaldy.
Vengrııany kim basqarady?
Eýropa elderiniń memlekettik basqarý qurylymy san alýan. Majarstan da ózindik erekshelikke ıe. Parlamenttik respýblıkaǵa tán partııalar básekesi, saıası saılaý mádenıeti qalyptasqan. Munda prezıdent laýazymy resmı sıpatta, negizgi saıası sheshimdi premer-mınıstr qabyldaıdy.
Zań shyǵarýshy organy bir palataly Memlekettik jınalysqa tıesili bolsa, atqarýshy bılik ártúrli partııa ókilderinen quralǵan úkimetke júktelgen. Qazir bıleýshi uıym – premer-mınıstr Vıktor Orban kóshbasshylyq etetin «Fıdes» partııasy.
Sonymen, prezıdent Tamash Shýıok kim, ol bılikke qalaı keldi? Shýıok óziniń kásibı mansabyn Chongrad okrýgtik sotynda sot otyrysynyń hatshysy retinde bastady. Birshama ýaqyt saıası-quqyqtyq ınstıtýttarda eńbek etken.
2014-2016 jyldary Majarstan Konstıtýtsııalyq sotynda (KS) túrli qyzmet atqaryp, KS tóraǵasy deńgeıine deıin kóterilgen. 2024 jyly Vengrııa azamattyq odaǵy men «Fıdes» jáne Hrıstıan-demokratııalyq halyqtyq partııalary Tamasha Shýıokty el prezıdenttigine úmitker retinde usyndy. Sol ýaqyttan beri saıasatker memleket basshysy laýazymynda.
Saýda-sattyq: 7 aıda 27% ósim
Ótken jyly Qazaqstan-Majarstan taýar aınalymy 200 mln dollarǵa (6% ósim) jetti. Bıylǵy alǵashqy 7 aıda kórsetkish 27%-ǵa ósip, 150 mln-nan asyp úlgergen. Taraptardyń birlesken kásiporyndar qurý, jańa óndiris oryndaryn salý, kólik-tranzıttik jáne tsıfrlyq salalarda jobalary jeterlik. Qazir eki el mashına jasaý, aýyl sharýashylyǵy jáne logıstıka baǵyttarynda 16 birlesken ınvestıtsııalyq jobany júzege asyryp jatyr. Olardyń quny 700 mıllıon dollarǵa jýyqtaıdy.
Eksport pen ımportty ártaraptandyrý da keshendi júrgizilýde. Qazir Qazaqstan Vengrııaǵa propılen polımerleri, balyq, jyljymaly quramnyń bólikteri, jelimdelgen fanera, telefon apparattary, topyraq jumystaryna arnalǵan mashınalar, sándik kosmetıkalardy jóneltedi. Bizge dári-dármek, tamaq ónimderi, arnaıy tehnıkalar, gerbıtsıdter jetkizedi.
2005 jyldan beri Qazaqstan ekonomıkasyna quıylǵan majar ınvestıtsııasy 370 mıllıon dollardan asty. Aldaǵy meje budan da joǵary. Óıtkeni, Memleket basshysy ótken jyly Vengrııaǵa jasaǵan saparynda Qazaqstan 95 taýar pozıtsııasy boıynsha eksportty keńeıtýge daıyn ekenin aıtyp, birqatar kelisimge qol jetkizgen bolatynbyz. Saýda-ekonomıka, energetıka, munaı-gaz, kólik, bilim salasynda jobalar qolǵa alyndy. Onyń syrtynda Qazaqstan-Majarstan ınvestıtsııalyq qoryn qurýǵa kelistik.
Jalpy majar kompanııalary elde zaýyttar salýdy kózdep otyr. National Capital Holding, UBM Group, L.A.S Holding kompanııalary Qazaqstandaǵy jumysyn bastady. Bul jumystardyń júıeli júrýi úshin Býdapeshtte birlesken logıstıkalyq hab qurý josparlanǵan.
Munaı-gaz, aýyl sharýashylyǵy: majarlyq kompanııa baǵdary
Qazir eki eldiń kompanııalary uzaqmerzimdi jobalarǵa kirisip ketti. Eń aýqymdylarynyń qatarynda kólik-logıstıka, shıkizat óndirisi baǵyty bar. Mysaly, Qazaqstan majarlyq L.A.C. Holding kompanııasymen birlesip Býdapeshtte 2026 jyly ıntermodaldy termınalyn salýdy josparlaǵan. Bul Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn Transeýropalyq kólik jelisine ıntegratsııalaýǵa múmkindik beredi. Demek, qazaqstandyq júkterdiń Eýropaǵa jetýi jeńildeıdi degen sóz.
Al Vengrııanyń MOL munaı-gaz kompanııasy munaı-gaz óndirisinde tabysty jumys istep jatyr. Kompanııa «Rojkov» ken ornyna 200 mıllıon dollar ınvestıtsııa quıyp, 5 uńǵymadan paıda taýyp otyr. Qazirdiń ózinde atalǵan ken ornynan 300 mıllıon tekshe metrden astam gaz, 200 000 tonna kondensat óndirilgen. Aldaǵy ýaqytta Qytaı-Qazaqstan-Majarstan birlesken jobasyn iske asyrý úshin «Berezov» ken orny zerttelip jatyr.
Majarstannyń JІÓ-degi aýyl sharýashylyǵynyń úlesi – 7-9%, tamaq ónerkásibi, qaıta óńdeý jáne aýyl sharýashylyǵy mashınalaryn jasaýdy qosa alsaq, kórsetkish 13-14 paıyzǵa jetedi. Mundaı aýqymdy tájirıbe Qazaqstan úshin de kerek-aq. Sondyqtan Úkimet majarlyq UBM Group kompanııasynyń otandyq naryqqa enýin qýana qabyl aldy. Qazir kompanııa Qazaqstanda jem-shóp jáne premıks óndiretin tórt zaýyt salmaqshy.
Kezdesý keleshegi
Sarapshylardyń pikirinshe, Qasym-Jomart Toqaev pen Tamash Shýıoktyń kezdesýinde birneshe mańyzdy taqyryp qozǵalýy múmkin. Onyń ishinde AES jumysyna Vengrııanyń qurǵaq salqyndatý tehnologııasyn paıdalaný máselesi de kóterilýi yqtımal.
Alaıda negizi basymdyq búginge deıin qolǵa alynǵan jobalarǵa beriletini túsinikti. Este bolsa, jyl basynda Majarstan Syrtqy ister jáne saýda mınıstri Peter Sıııarto Kazinform-ǵa bergen suhbatynda bolashaq kelisimder jasalýy yqtımal salalardy ataǵan edi.
– Taǵy bir mańyzdy baǵyt — farmatsevtıka. Majarstannyń eń iri farmatsevtıkalyq kompanııasy Qazaqstan naryǵynda 9-orynda tur. Qazir osy jerde óndiris ornalastyrý múmkindigi qarastyrylyp jatyr. Bul Qazaqstanǵa majarlyq ózge de ınvestıtsııalardy tarta alady.
Budan bólek, bizdi avtojoldarda aqy alýǵa qatysty jobalaryńyzǵa qatysý qyzyqtyrady. Kelissózder jalǵasyp jatyr. Bul másele Qazaqstan Prezıdentiniń Majarstanǵa sapary kezinde talqylanyp, sol ýaqytta atalǵan saladaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimge qol jetkizilgen edi, – dedi saıasatker.
Al Qazaqstanǵa, ádettegideı, shıkizat pen ekologııalyq máselelerdi sheshýge arnalǵan jobalar qajet. Ótken jyly Memleket basshysy Vengrııaǵa barǵan saparynda da eldiń ekonomıkalyq baǵdaryn aıqyndap bergen bolatyn.
– Sırek metaldar, sý jáne aýyl sharýashylyǵy salasynyń áleýetin tolyq paıdalanýymyz kerek. Taýar túrin kóbeıtý, ınnovatsııalyq tehnologııa tartý, energetıka, tsıfrlandyrý, kólik salasyndaǵy áriptestikti nyǵaıtý – óte ózekti másele. Sol arqyly seriktestiktiń jańa baǵyttaryn damytamyz. Qazaqstan-Majarstan Úkimetaralyq komıssııasy men Strategııalyq keńesi saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yqpaldastyqqa zor úles qosyp keledi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Aldaǵy kúnderi Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev pen Majarstan Prezıdenti Tamash Shýıok eki eldiń strategııalyq seriktestikti nyǵaıtý perspektıvasyn talqylaıdy. Kóshbasshylardyń Digital Bridge 2025 halyqaralyq forýmynyń plenarlyq otyrysyna qatysýy da josparlanǵan. Atalǵan kezdesýlerde tereńnen tamyr tartqan týys halyqtardyń dostyǵy ǵana emes, bir-birine qoldaý bildirý lepesi qosa estiletini anyq. Ásirese, ekonomıkalyq kelisimder arqyly túrki tektes qos jurttyń jańa damý baǵyty ashylady degen úmit mol.