Túrki áleminiń birligi: tarıhtan ekonomıkalyq ıntegratsııaǵa deıin
ASTANA. KAZINFORM – Túbi bir halyqtardyń birliginiń úlgisi retinde Túrki memleketteri uıymdary, Skandınav keńesi, Iberııa halyqtary birlestikteri, Arab memleketteri lıgasy, Shyǵys Azııa úshtigi, Vyshegrad toby sııaqty birlestikterdi ataýǵa bolady. Sonyń ishinde túrki memleketteri uıymy dál osy ortaq tarıh pen mádenıetti ınstıtýtsıonaldyq deńgeıge kóteretin fenomenge aınalyp otyr. Biraq mádenı baılanystar damyp jatqanmen, ekonomıkalyq jáne saıası yqpaldastyq áli de baıaý ekeni aıtylady. Másele «Jibek Joly» telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasynda taldandy.
Ekonomıkalyq naryq qurýǵa ne kedergi?
Eýrazııanyń ortalyǵynda ornalasqan alty túrki memleketi bar. Olar – Ázirbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Túrkııa jáne Ózbekstan. Bul elderdi Túrki akademııasy, Túrksoı, TúrkPA, Túrki mádenıeti men murasy qory sııaqty uıymdar biriktiredi. Eń mańyzdysy – Túrki memleketteri uıymy. 2025 jylǵy málimet boıynsha, TMU elderiniń jıyntyq jalpy ishki ónimi shamamen 2,06 trln AQSh dollaryn quraıdy, onyń 70%-y Túrkııaǵa tıesili. Bul – eldiń geosaıası orny, tarıhı tájirıbesi men damyǵan ekonomıkasynyń kórinisi. Al Qazaqstan ál-aýqaty jaǵynan ekinshi orynda, qalǵan elderdiń úlesi áli tómen.
Túrki memleketteri uıymynyń bas hatshysy Qýbanychbek Ómýralıev munyń sebebin atady.
– Túrki memleketteri uıymynyń ortaq ekonomıkalyq naryq qurýyna birneshe kedergi bar. Elderdiń geografııalyq ornalasýy, kedendik jáne kólik shekteýleri taýar aınalymyn baıaýlatady, al ekonomıkalyq qurylymnyń ártúrliligi bir-birin tolyqtyrýǵa kedergi keltiredi. Sonymen birge qarjy baılanystary, bıýrokratııalyq kedergiler jáne aqparattyq-tehnologııalyq ıntegratsııanyń tómendigi úılesimdi saıasat júrgizýdi qıyndatyp keledi. Biraq olar birtindep sheshiledi. Máselen, qazir tasymaldaý jáne logıstıka salasynda naqty jobalar júzege asýda. Júk tasymaldaý kezinde elektrondy ótý júıesi engizilýde. Eger tolyq tsıkl boıynsha oǵan Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ázerbaıjan qatyssa, shekara qyzmetkerleri tekserýdi qajet etpeıdi. Nátıjesinde Qazaqstannan shyqqan júk osy elder arqyly tikeleı Eýropaǵa toqtaýsyz, jeńil ári ońaı ótedi, – deıdi bas hatshy.
Bas hatshy Túrki memleketteri uıymynyń yntymaqtastyǵyna toqtaldy.
– Bizdiń taǵy bir maqsatymyz – ortaq muramyzdy keleshekke jetkizý. Mádenıetimiz uqsas bolǵanmen, ár eldiń ózindik erekshelikteri bar. Mysaly, Astanadaǵy mýzeı men ár memlekettegi ulttyq mýzeıler arasynda arnaıy kartochkalar bar. Túrkııada mýzeıge kelýshi úshin tólem ózgeshe bolsa, baýyrlas elder úshin birdeı jeńildik qoldanylady, – deıdi Qýbanychbek Ómýralıev.
TMU ishki ónim kólemi boıynsha 12-shi orynda
Bıyl Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıti Majarstanda alǵash ret ótkeni este. Formaldy túrde beıresmı degeni bolmasa, ádettegideı týys elder ortaq túıtkilderdi sheshýge birikti.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Transkaspıı munaı jáne gaz qubyrlaryn salý bastamasyna qatysty oıyn bildirdi. Eger usynys shynymen júzege assa, taraptarǵa tıimdi bolmaq. Birinshiden, Kaspıı teńizi arqyly ótetin qubyrdyń salynýyna múddeli memleketter – uıym músheleri. Ekinshiden, munaıdy Ázerbaıjan men Túrkııa arqyly Majarstanǵa, odan ári Eýropa naryǵyna jetkizýge bolady. Býdapeshttiń de negizgi maqsaty – arzan energııa alý.
Kólikpen qatar saýda kedergilerin joıý da mańyzdy másele bolyp otyr. Qazir uıymǵa múshe elderdiń jalpy ishki ónim kólemi álemde 12-shi orynda, al syrtqy saýdasy 850 mıllıard dollardan asady. Degenmen, ózara ishki taýar aınalymy nebári 7 paıyzdy quraıdy. Ózbekstan Prezıdenti máseleni sheshý úshin «Túrk treıd» onlaın-platformasyn qurýdy jáne ınvestıtsııalyq jobalarǵa qoldaý kórsetetin birlesken venchýrlyq kompanııa ashýdy usyndy.
– Taýar aınalymy áleýetke saı emes. Aldyn ala esepteýler boıynsha uıym elderiniń áleýeti 400 mlrd dollar dep baǵalanady. Saýda-sattyqtyń tómen bolýy logıstıkalyq faktordyń áserinen dep oılaımyn. Áli kúnge bes el bir-birine bul turǵydan ashyq emes. Aldaǵy ýaqytta Investıtsııalyq qor alys-beriske serpin berýi tıis, – deıdi saıasattanýshy Orhan Iolchýev.
Qaýipsizdikke qatysty qandaı bastamalar bar?
Uıym qaýipsizdik máselesin kún tártibinen túsirgen emes. Bıyl Túrki memleketteri uıymynyń resmı 12-shi sammıti Ázerbaıjannyń Gabala qalasynda ótti. Sammıt úsh Prezıdenttiń usynysymen erekshelendi.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev kıberqylmys máselesine nazar aýdaryp, shekara talǵamaıtyn qaterge qarsy keńes qurýdy usyndy. Bastama túrki elderi arasynda tsıfrlyq qaýipsizdikti kúsheıtip, aqparat almasýdy jáne tájirıbe bólisýdi qamtamasyz etýge baǵyttalmaq.
Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev áskerı-tehnıkalyq salalarda tájirıbe almasýǵa shaqyrdy. Onyń sózinshe, tóńirek tynysh bolmaı tur, syn-tegeýrin sıpaty ózgergen, sondyqtan únemi jattyǵýlar ótkizip, qorǵanys pen qaýipsizdikti nyǵaıtsaq artyq bolmaıdy. Bul usynys sammıt qatysýshylary tarapynan biraýyzdan qoldaý taýyp, Ázerbaıjan men Armenııa arasyndaǵy birlesken deklaratsııamen úılesim tapty.
Al Ózbekstan Prezıdenti Mırzıeev ulttyq qaýipsizdik jáne barlaý organdary basshylarynyń turaqty otyrystaryn ótkizý qajettigine toqtaldy. Buǵan deıingi sammıtterde taqyrypqa asa mán berilmegen bolsa, endi qaýipsizdik resmı kún tártibine shyqty.
Qaýipsizdik pen turaqtylyq bolǵan jerde ekonomıka tıimdi damıdy. Sammıt barysynda kólik-logıstıka, jasyl energetıka, ekologııa jáne energetıkalyq qaýipsizdikke qatysty bastamalar kóterildi. Qazaqstan Prezıdenti Kaspıı teńiziniń jaǵdaıyna alańdaýshylyq bildirip, sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný boıynsha baǵdarlama qurýdy usyndy.
Uıym geosaıası oıyndarǵa aralaspaıdy, biraq halyqaralyq qurylymdarmen jáne ózge memlekettermen ekonomıkalyq baılanysyn nyǵaıtýǵa múddeli. Osy turǵyda Qasym-Jomart Toqaev TMU+ formatyn qolǵa alýdy mańyzdy sanaıdy. Mundaı seriktestik túrki memleketteriniń halyqaralyq arenadaǵy bedelin arttyryp, uıymdy jahandyq kún tártibine yqpal etetin ashyq alańǵa aınaldyrady.
Qazaq-majar yntymaqtastyǵy
Majarstan nemese Madıar eli – Ortalyq Eýropada ornalasqan, Eýropalyq odaqtyń múshesi jáne ózin túrki qaýymdastyǵynyń bir bóligi dep sanaıtyn el. Ol Eýropa men túrki Shyǵysynyń arasynda ekonomıkalyq jáne mádenı kópirge aınalýdy maqsat etedi.
Qazaqstannyń Vengrııadaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi Abzal Saparbekulynyń aıtýynsha, Vengrııanyń uıymǵa baqylaýshy memleket retinde qatysýy tek tarıhqa taǵzym emes, sonymen birge syrtqy saıası pragmatızmniń kórinisi bolyp otyr.
Derekterge súıensek, Majarstannyń syrtqy saýda balansy shamamen 300 mlrd dollardy quraıdy, onyń 90 paıyzy Eýropalyq odaq elderimen júzege asyrylady.
– Qazaqstannyń róli osy saıasatta erekshe. Qazaqstan – Shyǵys pen Batysty qosatyn kópir. Bıylǵy 8 aı ishinde saýda aınalymy 170 mln dollarǵa jetti, bul ótken jylmen salystyrǵanda 20 paıyzdan asqan. Memleket basshysynyń sapary barysynda Majarstan premer-mınıstri Vıktor Orbanmen bolashaqta 1 mlrd dollarǵa deıin jetkizý kelisimi talqylandy. Bıyl Qazaqstannyń Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń basshylyǵymen bir top qazaqstandyq kompanııa Majarstanǵa kelip, 95 taýar nomenklatýrasyna qatysty jalpy shamasy 700 mln dollarǵa jetetin eksporttyq áleýetti talqylady, – deıdi Abzal Saparbekuly.
Elshiniń sózinshe, Túrki memleketteri uıymy sheńberinde Kaspıı teńizi arqyly ótetin logıstıkalyq dálizdi damytý máselesi qarastyrylyp jatyr.
– Eger Býdapesht qalasynda temirjol ekspressi arqyly Qazaqstan, Majarstan jáne Qytaı kompanııalary birlesken úlken logıstıkalyq ortalyq qursa, Ortalyq Eýropa naryǵyna júk tasymaly tıimdi bolady, – deıdi ol.
Elshi «Shyǵysqa ashylý» saıasatynyń mańyzy men gýmanıtarlyq yntymaqtastyqqa toqtaldy.
– Túrkologııa salasynda úlken jumystar atqarylýy tıis. Ol Qazaqstanda qarqyndy damyp keledi, al Majarstanda turalap qaldy. Sonymen qatar Qazaqstan men Majarstan halyqaralyq deńgeıde jańa ýnıversıtetter arqyly bilim berý jáne ǵylymı jobalardy damytý múmkindikterin qarastyrýda, – deıdi ol.
Qazaqstan-Túrkııa: ekonomıkalyq áriptestik pen Orta dálizdiń mańyzy
Sovet Odaǵy ydyraǵanǵa deıin túrki halyqtarynyń arasynda táýelsiz el tek Túrkııa ǵana boldy. 1991 jyldan bastap Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Ázerbaıjan jáne Túrikmenstan táýelsizdik alyp, túrki dúnıesindegi egemen memleketter sany altyǵa jetti. Osy kezeńnen bastap Túrkııa úshin túrki memleketteriniń naryǵy ashylyp, saýda baılanystary nyǵaıdy, al bul eldiń ekonomıkalyq damýyna serpin berdi. Qazaqstan úshin Túrkııa eń iri ınvestorlardyń biri. 1993 jyldan beri túrikter 4,7 mlrd AQSh dollary kóleminde ınvestıtsııa salǵan, 3 500-den astam kásiporyn qurylys, jeńil ónerkásip, tamaq óndirisi jáne logıstıka salasynda jumys isteıdi. Ótken jyly ekijaqty taýar aınalymy shamamen 7-8 mlrd dollarǵa jetti, al 2030 jylǵa qaraı kórsetkish 10 mlrd dollarǵa barýy josparlanyp otyr.
Qazaqstan Túrkııaǵa negizinen munaı, metall, astyq jáne hımııa ónimderin eksporttaıdy, al Túrkııa Qazaqstanǵa mashına jasaý, toqyma, qurylys materıaldary jáne turmystyq tehnıka jetkizedi. Túrkııanyń Qazaqstandaǵy elshisi Mustafa Kapýdjýnyń aıtýynsha, ózara almasý eki el ekonomıkasyn tolyqtyrýǵa sep.
– Saýda baılanystarymen qatar Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi – Qazaqstan men Túrkııa arasyndaǵy strategııalyq logıstıkalyq arnalardyń biri. Ol Qytaıdyń Sıan qalasynan bastalyp, Qazaqstan arqyly Kaspıı teńizine jetedi, odan ári Bakýden Túrkııa men Grýzııa arqyly Eýropaǵa júk jetkizedi. Transkaspıı baǵyty – Reseıdiń Transsibir dálizine qysqa jáne tıimdi balama. 2017 jyly Orta dáliz arqyly 1,3 mln tonna júk jetkizilgen bolsa, 2024 jyly bul kórsetkish 3,5 mln tonnany qurady, – dedi elshi.
Qazaqstanda 13 halyqaralyq kólik dálizi bar, al Túrki memleketteri uıymyna múshe elderden Qazaqstan, Ázerbaıjan jáne Túrkııa Orta dáliz baǵytyna qosylǵan. Túrki ınvestıtsııalyq qory bul dálizdi 2040 jylǵa deıin damytý josparyn bekitti.
– Qazaqstan men Túrkııa arasyndaǵy áleýet geografııalyq ornalasý, baýyrlastyq baılanystar jáne mádenı jaqyndyqqa negizdeledi. Qazaqstan – Shyǵys pen Batysty baılanystyratyn kópir, al Túrkııa – Ortalyq Azııanyń Eýropaǵa ashylatyn qaqpasy. Orta dálizdi tıimdi paıdalaný arqyly eki el tranzıttik joldardan barynsha paıda kóre alady, – deıdi Mustafa Kapýdjý.
Túrki memleketteriniń ekonomıkalyq ıntegratsııasy – uzaqmerzimdi, perspektıvasy zor baǵyt. Búgingi tańda elder ekonomıkalyq áriptestikti jandandyrý úshin alǵashqy qadamdaryn jasap otyr. Infraqurylym, logıstıka, ınvestıtsııalar jáne tsıfrlyq damý salalaryndaǵy birlesken jobalar ortaq naryqtyń turaqty negizin qalyptastyrady. Sarapshylardyń paıymynsha, baýyrlas elder áleýetin biriktire alsa, Túrki álemi Eýrazııanyń jańa ekonomıkalyq ortalyǵyna aınalyp, aımaqtyq turaqtylyq pen órkendeýdiń katalızatory bola alady.