Túrki áleminiń astanasy atanǵan Anaý qalasy týraly ne bilemiz
AShHABAD. KAZINFORM – Anaý qalasy – Túrikmenstandaǵy Ahal velaıatynyń ortalyǵy. Ashhabadqa jaqyn jerde ornalasqan. Qala mártebesin 2008 jyly aldy. Halqynyń sany 30 myńǵa jýyq. Búginde bul – ınfraqurylymy damyǵan, qarqyndy órkendep kele jatqan zamanaýı qala.
Anaýdyń tarıhy 7 myń jyldan asady. Qazirgi qalaǵa jaqyn jerde Anaý mádenıetine jatatyn kóne qonystardyń qırandylary bar. Shamamen bul órkenıet bizdiń dáýirimizge deıingi V-I myń jyldarda bolǵan. Shýmer órkenıetiniń zamandasy.
Anaý mádenıeti týraly alǵash ret 1904 jyly amerıkalyq arheolog Rafael Pýmpellı saıahat jazbalaryn jarııalaǵan, ol Túrikmenstannyń ońtústigindegi shól daladan kóne qonystardyń qaldyqtaryn kóredi.
Tolyq aýqymdy qazba jumystary keńes arheologteri tańǵajaıyp jańalyq ashqan 70-jyldary ǵana bastaldy. Sol tusta bul qırandylar jaı qonys emes, 161 km aýmaqta shashyrańqy jatqan birneshe eldi meken júıesi bolǵany anyqtaldy.
Eldi mekenderdiń ishindegi barlyq ǵımarat bir-birinen birneshe metr qashyqtyqta ornalasqan jáne uzyndyǵy 100-150 metr shaǵyn bólmelerden turǵan. Ǵımarattardyń qaldyqtary men tabylǵan turmystyq zattar Anaý órkenıetiniń ejelgi dáýirde Ortalyq Azııadaǵy eń damyǵan órkenıetterdiń biri bolǵanyn kórsetedi. Eldi meken aýmaǵynan qysh jáne qysh ydystar, súıek tútikter, pyshaqtar men qus tárizdes saby bar baltalar tabyldy. Bul jádigerlerdiń barlyǵy dúnıe júzindegi túrli mýzeılerde, sonyń ishinde Anaý qalasynyń murajaıynda saqtaýly. Keıbir jaqsy saqtalǵan úılerdiń qabyrǵalarynan áli kúnge deıin qıǵash kózdi adamdardyń, sondaı-aq ártúrli áshekeılerdiń ýaqyt óte jartylaı óshken sýretterin kórýge bolady.
Keıbir arheologııalyq derekterge súıensek, Anaý órkenıetin bizdiń dáýirimizge deıingi 2 myńjyldyqtyń aıaǵynda Ortalyq Azııa aımaǵyna kelgen kóshpendiler qıratqan. Biraq ejelgi dáýirde (b.z.b. III ǵasyr) salynǵan Anaý bekinisi kúni búginge deıin saqtalǵan. Bul – 10 metrlik tóbede kóterilgen birkelki sheńber. Bekinistiń dıametri – shamamen 300 m, onyń aınalasynda munaraly qabyrǵalardyń qaldyqtary, sondaı-aq ǵasyrlar boıy tolyp qalǵan shuńqyr bar.
Bekinisten erterekte tabylǵan zattar Anaýdyń Parfııadan shyqqanyn kórsetedi. VII-XII ǵasyrlarda bekinis arabtardyń qolynda boldy, sodan keıin mońǵoldar qıratty, biraq XIII ǵasyrdyń aıaǵynda qaıtadan qalpyna keltirildi. Orta ǵasyrlarda bekinis shaǵyn qalaǵa aınaldy.
Osy ýaqytqa deıin birneshe kóne ǵımarat qana saqtalǵan, olardyń ishindegi eń tanymaly – Seııd Djemalıtdın meshiti. Ol XV ǵasyrda salynǵan, biraq 1948 jylǵy Ashhabad jer silkinisinen qatty zaqymdanyp, búgingi kúni onyń qalpyna keltirilgen qaldyqtary ǵana tur. Degenmen, meshit óziniń mańyzyn saqtap qaldy jáne áli týrısterdi de, zertteýshilerdi de aıtarlyqtaı qyzyqtyrady. Buǵan deıin meshit kesheni meshittiń ózinen, sheıh Djemalıddın zıraty men bıik kúmbezdi zaldary bar eki úlken ǵımarattan turatyn. Restavratorlar keshenniń irgetasyn, alańdaǵy kirpishti jáne qabirdi qalpyna keltire aldy. Biraq olardyń basty tabysy – alma aǵashy butaqtarymen birge buratylǵan aıdahardyń qalpyna keltirilgen mozaıkasy jáne meshittiń «Sulýlyq úıi» dep atalǵany týraly jazý. Aıdahar beınesi meshitterge tán emes jáne bul kartınanyń Ortalyq Azııada balamasy joq. Mundaı erekshe sýrettiń paıda bolý sebebi zertteýshilerdi kópten beri tolǵandyrady. Sıýjettiń eń nanymdy túsindirmesin ataqty arheolog jáne ónertanýshy Galına Pýgachenkova bergen. Ol aıdahar «XV ǵasyrda Anaý aýdanyn mekendegen negizgi túrikmen taıpasynyń totemi» dep eseptedi... Árıne, meshitte sary aıdahardyń paıda bolýyn ózinshe túsindiretin ádemi ańyz da bar. Oǵan saı, bir kezderi aýyl turǵyndary aıdahardy ólimnen qutqaryp qalǵan, sol úshin syıǵa altyn alǵan, sóıtip olar meshitte aıdahar sýretin salǵan. Mine, sodan beri aıdahar aýyldyń totemine aınalyp, turǵyndar oǵan tabynyp, ańyzdy urpaqtan-urpaqqa jetkizip otyrady.
Aıta ketsek, 2023 jyldyń jeltoqsan aıynda Ázerbaıjannyń Shýsha qalasynda Anaý qalasy Túrki áleminiń 2024 jylǵy mádenı astanasy (TÚRKSOI) retinde saltanatty túrde jarııalandy.
Eske salsaq, Ashhabadta Anaý qalasynyń 2024 jylǵy túrki áleminiń mádenı astanasy bolyp jarııalanýyna baılanysty is-sharalar bastaldy. Ashylý saltanaty «Novrýz ıAılasy» alańyndaǵy kontsert zalynda ótti.
