Týǵanyna 110 jyl tolǵan qazaqtyń tuńǵysh qazaq keńes generaly Shákir Jeksenbaevtyń esimi eshqashan umytylmaıdy - B.Jumaǵalıev, soǵys jáne eńbek ardageri
Mysaly, Ábilhaıyr han jońǵar shapqynshylyǵyna toıtarys berý úshin joǵary qolbasshy bolyp taǵaıyndalǵanda júz myń áskermen joryqqa attanǵan. Shákir Jeksenbaev ta - sol babalardyń asyl tuıaǵy. Generaldyń ómir jáne erlik joly týraly Oral qalasynda turatyn soǵys jáne eńbek ardageri, polkovnık Bısen Jumaǵalıev bylaısha áńgimelep berdi.
Ol 1901 jyly 28 aqpanda qazirgi Bókeı ordasynyń Shońaı aýylynda kedeı sharýanyń otbasynda dúnıege kelgen. Óziniń aıtýynsha, atasy Haletken kúnkóris qıyndaǵan soń, sonaý Mańǵystaýdan bala-shaǵasyn shubyrtyp, osynda kelipti. Bul 1850 jyldyń shamasy bolsa kerek. Haletken qysta baıdyń malyn baǵyp, jazda Basqunshaq kólinen tuz jınap, kúnin kórse kerek.
1908 jyly semınarııany bitirgen jas jigit Ǵımran Mamaev Shońaıdan bastaýysh mektep ashyp, bala oqytqan. Úıiniń qasyndaǵy sol mektepke Shákir de baryp, dáris aldy. Aýyl mektebin bitirgen soń, Han Ordasyndaǵy bastaýysh ýchılışege tústi. Bul bilikti ustazdary mol, belgili oqý orny bolatyn. Orys tili men ádebıetin, matematıka men tarıhty, jaǵyrapııany oqytyp, sýret salýdy úıretti. 1917 jyly muǵalim bolýdy armandaǵan Shákir sol ýchılışeniń janyndaǵy kýrsqa tústi. Qazan tóńkerisiniń daýyly Bókeı dalasyna birden keldi de, jas jigittiń ómirin basqa arnaǵa buryp jiberdi. Ordada 1917 jyly 15 jeltoqsanda Sovet ókimetiniń ornaǵany jarııalandy. 1918 jyldyń qańtar men naýryz aılarynda aýyldarda sovetterdiń saılaýy boldy. Osy tusta jastyǵyna qaramastan, Shákirdi aýyl sovetiniń hatshylyǵyna saılap jiberdi. Kóp uzamaı azamat soǵysy bastaldy. 1918 jyldyń 1-10 qazanynda ótken Bókeı oblysy sovetteriniń ekinshi sezi qazaq jastarynan qurylǵan áskerı bólimderdi jasaqtaýǵa qaýly qabyldady. Ordaǵa qazaq dalasynyń tótenshe komıssary Álibı Jangeldın men ulttar halyq komıssarıatynyń qazaq bóliminiń bastyǵy Muhamedııar Tuńǵashın keldi. Olar qazaqtyń birinshi atty ásker polkyn qurýǵa kómektesti. Qazaq jastary lek-legimen, óz erkimen jańa ásker quramyna jazyla bastady. Jastardy úgitteýge bas bolǵan Bısen Jánekeshev, Nursultan Beketov, Ámirǵalı Meńeshov, Hamıt Chýrın edi. Olardyń qataryna 18-degi Shákir Jeksenbaev ta qosyldy. «Bókeı dalasyndaǵy ashtyqqa, aýyr turmysqa qaramastan, erikti atty ásker polkyn jasaqtaý oıdaǵydaı júrip jatyr. Eki jetiniń ishinde 1000 jigit kelip qosyldy» dep jazdy «Pravda» gazeti 1919 jyldyń 7 qarasha kúngi nómirinde. Elge kelip, jurt aldynda sóılegende, Shákir ózine jol siltegen aǵalardy asa zor iltıpatpen eske alatyn. Ásirese, Bısen Jánekeshev pen Valerıan Kýıbyshevty óte joǵary baǵalaǵan.
Qazaqtyń birinshi erikti atty ásker polkynyń komıssary Bısen Jánekeshev aýyl muǵalimi bolǵan. Ol basqarǵan polk Astrahannan Qaraózenge deıingi keń alqapty qorǵap, zor strategııalyq mindet atqardy. 1919 jyldyń jazynda Ordaǵa IV armııanyń revolıýtsııalyq-áskerı sovetiniń múshesi Valerıan Kýıbyshev keldi. Ol polktyń jaǵdaıymen tanysyp, qyzyl áskerdiń soǵysqa daıarlyǵyna, rýhanı dárejesiniń bıiktigine óte razy boldy. Sol kezde ótip jatqan Bókeı oblysy sovetteri III sezi delegattarynyń qatysýymen, qazaqtyń atty ásker polkyna áskerı qyzyl týdy belgili memleket qaıratkeri Narıman Narımanov tabys etti. «Sezd delegattarynyń kóz aldynda ıyǵynda myltyq, qolynda qylysh jaltyldaǵan, jaırańdaǵan jas áskerler qatar túzep turǵanda, patsha zamanynda kórgen zorlyq-zombylyqtan birjola qutylǵanymyzdy ábden bildik», dep jazyldy «Durystyq joly» gazetiniń 1919 jylǵy 10 sanynda.
Osy polktyń quramynda vzvod komandırine deıin ósken, urysta tájirıbe jınaǵan Shákir Jeksenbaev bilim alyp, shyn mánindegi áskerı adam bolýdy oılaıdy. Onyń osy tilegin qostap, ólkeni basqarýshy áskerı-revolıýtsııalyq komıtet Qyzyl Armııanyń akademııasyna joldama beredi. Qabyldaýshy komıssııa onyń áli jas ekenin, áskerı tájirıbesiniń azdyǵyn, orys tiline shorqaqtyǵyn aıtyp, oqýǵa daıyndyǵy kem degen túıinge keledi. Shákir kóńili túsip, jabyrqap júrgende, qazaq zııalylarynyń aıtqanyn tyńdap, V.Kýıbyshevtiń qabyldaýynda bolady. Ol: «Qaı jaqtan keldiń, qaıda oqydyń, qandaı áskerı quramada boldyń?» degen suraqtar qoıdy. «Men qazaqtyń birinshi Qyzyl týly, úlgili atty ásker polkynda vzvod komandıri boldym. Sizdi Ordaǵa kelgennen bilemin» degenimde, bet-álpetinde bir jyly sezim baıqaldy. «Jaqsy bilem, árıne, polk jaýyngerleri de aıtarlyqtaı edi. Mıhaıl Frýnze sizderdi ózimen birge alyp barǵany, ondaǵy urystarda erliktiń tańǵajaıyp túrlerin kórsetkenderiń áli esimde». Qaǵaz aldy da : «Jeksenbaev joldasty jaqsy bilemin. Akademııaǵa qabyldańyz, onyń jaqsy komandır bolatynyna senemin dep jazdy», dep eske alatyn Shákir aǵa.
1924 jyly Qyzyl Armııanyń akademııasyn bitirgen Shákir Jeksenbaev Ýfa qalasyndaǵy 34-dıvızııaǵa rota komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Bir jyl ótken soń, Qazaqtyń áskerı komıssarıatynda basshylyq qyzmet atqardy. 1927 jyly jas qyzyl komandırge zor senim kórsetildi. Ol Qazaqstannyń Ortalyq komıtetiniń (KazTsIK) quramyna saılandy. Áskerılerdi jıi aýystyryp otyrý - baıaǵydan kele jatqan dástúr. 27 jastaǵy Shákirdi Qyzylordadan Reseıdiń Brıansk oblysyndaǵy Novozybkovo qalasyndaǵy polktyń shtabyna bastyq etip jiberdi. Bul Reseı, Ýkraına men Belarýssııanyń túıisken jeri eken. «Áskerı oıyn ótkizetin alqap jaǵalaı ósken záýlim aǵashtardyń arasynda, kórýge kóz kerek. Qazaqtyń shegi joq jazıra dalasynan kelgen maǵan bir ǵajaıyp bolyp kóringen-di», - deıtin Shákir aǵa jastyq shaǵyn eske alyp.
Otyzynshy jyldardyń basynda elimiz qorǵanys máselesimen myqtap shuǵyldandy. Tehnıkalyq qarý-jaraq óndirý, olardy meńgeretin komandalyq kadrlar daıarlaý yjdaǵattylyqpen qolǵa alyndy. Ásirese, hımııa qosyndylarymen ýlaýdan qorǵanysqa aıryqsha kóńil bólindi. 1915 jyly 22 sáýirde nemisterdiń Ipr ózeniniń jaǵasynda ornalasqan aǵylshyn-frantsýz áskerine qarsy 6 kılometrlik maıdan shebinde ballonǵa quıylǵan gaz shashyp, shabýyl jasaǵany belgili. Bul ýlandyrýshy qarýdy adamzat tarıhynda birinshi ret zulymdyqpen paıdalaný bolatyn. Bir sátte 15 myń adamnyń demi taýsylyp, qaza tapty. Sol soǵysta bir mıllıon adam ýlanýdan mert boldy. Sovet eli kelesi qarsylasy - nemis fashısteri bolatynyn anyq bilip, ýlandyrýshy qarýdan saqtanýdyń kúrdeli máselelerin sheshýdi qolǵa aldy. Aldymen ýlandyrýshy qarýdan qorǵaıtyn jabdyqtardy mol óndirý, bilikti komandırler daıarlaýǵa erekshe nazar aýdaryldy. Osy maqsatta bilimi mol, tájirıbeli de ysylǵan komandırlerdi iriktep alyp, olardy áskerı hımııanyń joǵarǵy mektebine jiberdi. Solardyń ishinde Shákir Jeksenbaev ta bolatyn. Bul 1930 jyl edi. Olarǵa ataqty akademıkter V.Arkadev, N.Zelınskıı, N.Kýrnakov dáris berdi. Hımııa salasynan ýnıversıtet dárejesinde bilim alyp, joǵary komandır ataǵyna ıe bolǵan Jeksenbaevty Qyzyl Armııanyń áskerı hımııalyq basqarmasyna jetekshi maman etip jiberdi. Áskerılerdi tikeleı basqaryp qalǵan komandırdiń qaǵazbastylyǵy basym keńse jumysyna kóńili tolmaıdy. Armııa bólimderine jiberýdi surap qoımaǵan soń, ony Kıev áskerı okrýginiń hımııa qarýlaryna qarsy kúresetin jeke batalonyna komandır ári komıssar etip taǵaıyndaǵan. Kóp keshikpeı jańa jabdyqtarmen qarýlanǵan, tyń áskermen tolyqtyrylǵan Jeksenbaevtyń batalonyn Qıyr Shyǵysqa attandyrdy. Baıkal jaǵalaýynda alty jyl boldy.
Uly Otan soǵysyna polkovnık Jeksenbaev birinshi kúnnen qatysty. Bul kezde ol Batys baǵytyndaǵy ásker qolbasshysynyń hımııadan qorǵaný basqarmasy bastyǵynyń orynbasary edi. 1941 jyly Pskov qalasy mańyndaǵy urystyń birinde bizdiń ásker nemistiń qupııa qujattary men ýlandyrýshy jaraqtaryn qolǵa túsirgen. Fashısterdiń bul soǵysta da jaraqtardy qoldanýdy oılaǵan aramza nıetteri kúmán týǵyzǵan joq. 1941 jyldyń 13 tamyzynda I.Stalınniń buıryǵy jarııalandy. Onda ýlandyrýshy qarýdy fashısterdiń qoldanýǵa ázirligin aldyn ala baıqaý, olarǵa tez toıtarys berý amaldaryn oılaý, óz áskerimizdi yqtımal gaz shabýylynan qorǵaý talap etilgen. Bul buıryqtan soń, ádeıi qurylǵan hımııadan qorǵanýshy bólimderge erekshe kóńil bóline bastady. Sóıtip, Jeksenbaev Brıansk maıdany hımııa qarý-jaraǵy basqarmasyna bastyq bolyp taǵaıyndaldy.
Bul kezeń bizdiń ásker sheginýmen ótken aýyr kúnder edi. Jaý kúshiniń, ásirese, tankterdiń basymdyǵy zyǵyrdanyńdy qaınatatyn. Jeksenbaevtyń tikeleı aralasýymen osy maıdanda birinshi bolyp, jaý tankterin qıratý úshin janarmaıdyń túrli qosyndysy toltyrylǵan shólmek paıdalanyla bastady. Ol ádis tez qoldaý tapty. Árıne, ol adamǵa da qaýipti. Amal qansha, soǵys qurbandyqty talap etedi. 1941 jyldyń kúzgi úsh aıynda órtegish shólmekti paıdalanyp, Brıansk maıdanynyń 13 armııasy jaýdyń 55 tankin, 17 bronemashınasyn, 31 qorǵanys oryndaryn talqandady.
1943 jyldyń qazan aıynda Sh.Jeksenbaevqa tehnıkalyq áskerdiń general-maıor ataǵy berildi. Bul joǵary laýazymdy ataq - onyń soǵystaǵy jeke basynyń erliginiń, armııa aldyndaǵy orasan zor eńbeginiń aıǵaǵy. Endi ol 2 Prıbaltıka maıdany hımııadan qorǵaný basqarmasynyń bastyǵy qyzmetine aýystyryldy. Osy qyzmetin ol soǵys aıaqtalǵansha atqardy. Nemistiń Kýrlıandııa armııasyn tize búktirýge arnalǵan Sovet Odaǵynyń Marshaly L.Govorov bastaǵan komıssııanyń quramynda boldy. Soǵys bitken soń, áskerdiń sany birneshe ret qysqartyldy. Endi áskerılerdiń bilimin arttyryp, sapa kórsetkishterin kóterý mindeti alǵa qoıyldy. Osy maqsatta soǵysta shyńdalyp, ysylǵan bilikti ofıtserler men generaldardy áskerı akademııalar men ýchılışelerge oqýǵa jiberdi.
General Sh.Jeksenbaev hımııalyq qorǵanys akademııasynyń ınjenerlik fakýltetin basqardy. Bir jyldan keıin KSRO Qarýly Kúshteriniń hımııa qarý-jaraqtary basqarmasy bastyǵynyń orynbasary etip taǵaıyndady. Áskerden keterdiń aldynda birneshe jyl boıy V.Kýıbyshev atyndaǵy Qyzyl týly áskerı-ınjenerlik akademııada kafedra basqardy. Shákir aǵa munda úlken biliktilik tanytyp, professor boldy. 1958 jyly Sh.Jeksenbaev áskerden birjola bosady. Ol kezde generaldardy 50 jasta áskerden shyǵaratyn. Shákir Jeksenbaevtyń 58 jasqa deıin qatarda bolǵany - onyń úlken biliktiliginiń dáleli.
Sh.Jeksenbaev 40 jyl áskerde júrgende, kóp adammen qyzmettes bolyp, talaı qıyn-qystaý jaǵdaıda kimniń kim ekenin bilgeni anyq. «Meniń jolym bolyp, jaqsy adamdarǵa kezdestim. Ásirese, ataqty qolbasshylar, Sovet Odaǵynyń Marshaldary: K.Rokossovskıı, A.Eremenko, L.Govorovty aıtar edim. Osy aqıyq adamdardyń tek áskerı talanty ǵana emes, adamgershiligi, jaısań minezi bárimizdi tánti etetin. K.Rokossovskııdi soǵystan buryn biletinmin. Ol Qıyr Shyǵysta dıvızııa komandıri bolsa, men jeke batalon basqardym. Áskerıler arasynda mynadaı ańyz boldy: «K. Rokossovskıı búkil soǵys boıyna kisige bir qatty sóz aıtpaı ótipti», -deıtin general,
Sh.Jeksenbaev týraly, - deıdi tehnıkalyq áskerdiń general-leıtenanty P.Krasota, - men soǵystan buryn Kalının áskerı-tehnıkalyq ýchılışesinde oqyp júrgende estidim. Ol batalon komandıri edi. Ýchılışede eki polkovnık boldy. Biri - bastyǵy, ekinshisi Jeksenbaev. 1942 jyldyń mamyrynda polkta hımııalyq qarýdan qorǵanys bóliminiń bastyǵy edim. Qatty urys júrip jatqan. Zeńbirek oǵy jarylyp, zýlap turǵan okopqa bir polkovnık sekirip tústi. Qarasam, Jeksenbaev. Úlken bastyq alǵy shepke kóp jolaı bermeıdi. Jeksenbaev bolsa, urysty óz kózimen kórip, qıyn-qystaý jaǵdaıdan qalaı shyǵýdyń amalyn túsindirý úshin ádeıi kelgen. Biliktiligi, baısaldy aqyly jáne erjúrek qımylymen Sh.Jeksenbaev tek óz qolastyndaǵylar arasynda ǵana emes, dıvızııa, armııa, maıdan qolbasshylarynyń aldynda zor bedelge ıe boldy. Biz óz bastyǵymyzdy maqtan tutatynbyz».
Soǵystaǵy úlgili áskerı qyzmeti, jeke basynyń eren erligi úshin general Jeksenbaev Lenın ordenimen tórt márte, jaýyngerlik Qyzyl tý, Birinshi dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Juldyz ordenderi jáne medaldarmen marapattalǵan.
Birinshi generaldy jerlesteri kórýge asyq bolyp, soǵys ýaqytynda da shaqyrǵan. Biraq Shákir aǵa soǵys bitpeı, elge kelýdi yńǵaısyz kórdi. 1945 jyldyń qazan aıynda oblys halqy general Jeksenbaevty zor qýanysh sezimimen qarsy aldy. Qalada biraz bolǵan soń, týǵan jer - Ordaǵa attandy. Oblatkomnyń tóraǵasy Husaıyn Işanovtyń ózi alyp júrdi. Bul tek jumys babyndaǵy resmı júris emes. Ekeýi qurdas. Birinshi qazaqtyń atty ásker polkynyń qyzyl áskerleri, shırek ǵasyr birin biri kórmegen eki dostyń áńgimesi taýsylar emes. Eń aldymen týǵan aýyly Shońaıǵa at basyn burdy. «Aýyldyń qarasy kóringende, general kólikti toqtatýyn surady. Sonan soń mýndırin sheship tastady da, jata qalyp, jerge birneshe ret aýdaryldy, maldasyn quryp biraz otyrdy. Tizesinen turyp, eńkeıip jerge mańdaıyn tıgizdi. Kózine jas tolǵanyn baıqadyq, -dedi bir jıynda H.Işanov, - Munysy qalaı dep tańdanyp biz turdyq».
-Áı, Husaıyn, sen munyń jaıyn bilmeı tursyń. Elden uzamaǵanyńnan ǵoı, bul. Men bolsam, únemi alysta júrdim. Qıyr Shyǵystan batys shekaraǵa deıin bolmaǵan jerim kemde kem. Týǵan jerden ystyq eshteńe joq ekenin qashyqta júrgende sezesiń. Otan soǵysynyń aýyr kezinde de zýlaǵan oqtyń astynda jatyp, osy jazyq, osy qum kóz aldyńa elestegende, bir kúsh boıyńdy bıleıtin. Ony aıtyp jetkizý qıyn, tek seziný kerek. Sonda týǵan jerdi bir kórip ólsem dep armandaıtynmyn. Bul - meniń ǵana sezimim emes, mıllıondaǵan jaýyngerdiń basynda bolǵan jáı, - degen-di general. Osydan keıin Shákir aǵamyz elge 1964 jyly keldi. Bir aıta ketetin jáıt, Almatydaǵy keıbir aǵalardaı emes, jıi shaqyrǵandy kóp unatpaıtyn. «Eldiń mazasyn alyp ne kerek?» deıtin.
-1964 jyly Oral qalasynyń irgesi qalanǵanyna 350 jyl tolýyna arnalǵan úlken saltanat boldy. Odaqtyń túpkir-túpkirinen ataqty jerlesterdi shaqyrdyq. Árıne, eń qurmettilerdiń biri emes, biregeıi general Jeksenbaev edi. 1968 jyly oblystyq komsomol komıteti «Ákelerdiń erlik dańqy jolymen» degen festıval ótkizdi. Ol qazaq komsomolynyń dúnıege kelgen jeri - Ordada boldy. Bókeılik alǵashqy komsomoldar: Hamıt Chýrın, Nyǵmet Qýanshálıev, Ǵaqash Bııashev, Mádına Begálıevalar Almatydan arnaıy shaqyrýmen keldi, - dep eske alady B.Jumaǵalıev búginde.
Shákir aǵa Oralǵa kelgen. Ekeýmiz Ordaǵa Jalpaqtaldy basyp ótip, 600 kılometrdeı jol júrdik. Jaǵalaı keń dala, qumǵa kirmeı, zýlap kelemiz. Kún keshkirgende, kólikten shyǵyp, azdap boı jazdyq.
- Bısen-aý, bar daýsyńmen aıqaılashy!-dedi aǵamyz.
- Sháke-aý, en dalada turyp aıqaılaǵanym qalaı bolar eken?
- Al onda sen tyńda! - dedi de, bar daýsymen aıqaılamasy bar ma?! Bir emes, úsh-tórt ret. - Al osydan ne uqtyń, aıtshy.
- Shynymdy aıtaıyn, eshteńe uqpadym
- Onda tyńda, jas kezimde osylaı aıqaılaıtynymyz bar-dy. Aıqaı aq seleýdi jaıqaltyp, qumǵa asatyn, odan ári kóldiń jaǵasyndaǵy qalyń qamysqa jetip úziletin. Al at ústindegi aıqaıdyń kúshi edáýir artyqtyǵynan bylaı, oıyńdy sergitip, boıyńdy kóterip tastaıtyn. Dalanyń ǵajaby osy. Qıyr Shyǵysta da, Reseıdiń ormany arasynda da mundaı qubylys joq. Múmkin, týǵan jerdiń árkimniń ózine ǵana seziletin erekshe qasıeti bolýy ǵajap emes. Edil úshin egeskenderdiń ishinde qazaq jaýyngerleri kóp edi. Olar namysty qoldan bermedi. Olardyń jaýyngerlik rýhyn kótergen ejelgi babalary Oraq pen Mamaıdyń, Qarasaı men Qazıdyń, qarǵa boıly Qaztýǵannyń arýaǵy edi. Qıyn-qystaýda dem berip, jelep-jebegen de sol áýlıeler bolatyn. Nemis fashısteriniń qabyrǵasyn qaıystyryp, qazaqtyń jazıra da jazyq, kıeli dalasynan birjola betin burǵandar da sol kúshtilerge sıynǵandar edi.
Týǵan jerge yntyzarlyqty kúsheıtý, eldiń ataq-dańqyn molaıtý, jastardyń ákeler izin sýytpaı, aǵa urpaq kótergen júkti ilgeri aparýlary qajettigin general festıvalda basa aıtty. - «Ákeden bala týar, áke jolyn qýar» degen qazaqtyń qanatty sózinde kóp mazmun jatyr, sol esterińizde bolsyn! -dep, aq batasyn berdi.
«Shákir aǵamen 30 jyldan astam ýaqyt dostyq qarym-qatynasta boldym. Telefon shalyp, hat jazysyp turdyq. Aqjarqyn, minezi jumsaq, zııaly kisi edi. Qazaqqa bitken qonaqjaılyǵy, ómiriniń basym kópshiligin elden alys, basqa ortada ótkizse de, kómeskilenbegen. Jeńgemiz Anna Ivanovna, kelini Vera Aleksandrovna, nemeresi Marına barǵanymyzda, qushaq jaıyp, qarsy alyp, týǵandary kelgendeı qýanatyn. Jalǵyz uly Oleg - dáriger, úlken ǵalym, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor. Óte jumsaq, minezdi, sózge sarańdaý. Ákesi turǵanda, sózge kóp aralasýdy yńǵaısyz sanaıtyn shyǵar.
General Shákir Jeksenbaev 1988 jyly dúnıeden ozdy. Múrdesi Máskeýge qoıyldy. Onyń aty qazaq tarıhynda máńgi qalady», dep túıindedi oıyn Bısen Jumaǵalıev.
