Týǵan topyraqtan ajyrasaq ta, Qazaqstan Otanymnan kem bolǵan emes - Qyrym tatary ıAqýb Emınov

ALMATY. QazAqparat - Totalıtarlyq rejımniń jaýyzdyqqa toly estelikteriniń biri belgili bir ulttardyń deportatsııaǵa ushyraýy edi. Tutas ultty týǵan jerinen ajyratyp, kúshtep basqa jaqqa qonys aýdartý, osylaısha ulttyq ıdentıfıkatsııasynan aıyrý buryn-sońdy bolmaǵan saıasat edi. «Satqyn ult» atanyp, deportatsııaǵa ushyraǵan halyqtardyń biri - Qyrym tatarlary.

Derekterge súıensek, totalıtarlyq qysymmen Qazaqstanǵa kelgen 100 myń tatardyń 3 myńy ǵana qalǵan. Ult tarıhyndaǵy uly náýbetti kózimen kórgen qarııalardyń aldy qazir 90-ǵa kelip qaldy. Olardyń biri ıAqýb aǵa Emınov óziniń úreı men qorqynyshqa toly balalyq shaǵy týraly «QazAqparat» tilshisine aıtyp berdi.

- Siz sol bir aýyr kezeńde áli oń men solyn ajyratpaǵan jas bala ekensiz. Kóńilińizde óshpes syzat qalǵan bolar?

- Iá, men ol kezderi 15 jastaǵy balamyn. Aıvazovskıı aýylynda turatynbyz. 18 mamyrda tańǵa jýyq úıimizdi soldattar qorshap aldy. Qartaıǵan ájem bar edi. Ol kisi Qurandy ustap, jylap turdy. Oǵan deıin 5 jyl nemis okkýpatsııasynda bolǵan edik. Kúnde soǵys, kúnde atys. Ákem soǵysta bolatyn, úıde úsh bala, jeńgem, anam boldy. Sodan kıinýge 15 mınýt ýaqyt berdi. Abyr-sabyr jolǵa daıyndaldyq. Birer ýaqytta Kırov aýdan ortalyǵyna jetkizdi, onda 1 táýlik kúttik. Oıymyzda eshteńe bolmady. Qazir ol jerde eskertkish qoıylǵan. Sodan taýar tasıtyn vagondarǵa tıedi. Otyratyn oryn joq. Esik-tereze jabyq, demalatyn aýa joq. 8 táýlik júrdik. Qaıda bara jatqanymyzdy, aldymyzda ne bolaryn bilmeımiz. Kózimizde úreı, qorqynysh. Úlken kisiler men balalar shydamaı ólip jatty. Olardy jerleýge de múmkindik bermedi. Óli-tirimizdi aralas ákep Oralǵa tókti. Vagonnan túskenderdiń tirisinen ólisi kóp boldy-aý.

Mundaǵy ómirimiz de máz bolǵan joq. Kúndegi beretini jarty keliden suly jarmasy, kebek. 11 jyl Dobrıanka degen aýylda qara metallýrgııa zaýytynda aýyr jumysqa jegildim. Aı saıyn kommendantqa baryp tirkeletinbiz. Bylaısha aıtqanda, lager tutqynynan aıyrmashylyǵymyz bolǵan joq. 1955 jyly Perm qalasyna kóshtik. Men sol jerde úılendim. Almatydaǵy týysqandarymyzben hat alysyp turatynbyz. Qazaqstanǵa ketken tatarlardyń ishinde týysqandarymyz Almaty oblysynyń Tabaq sovhozynda qonystandy. Olar Qazaqstanǵa kel, munda jaǵdaıymyz basqaǵa qaraǵanda óte jaqsy degen soń kóship keldik.

- Qazaqstanǵa kelgen soń ómirlerińizde ózgeris boldy ma?

- Ótirik aıtyp qaıtemin, jasym 90-ǵa keldi. Áli kúnge qazaq halqyna aıtar alǵysym sheksiz. Aýylda turǵanda kórshilerim de, keńshar tóraǵasy da qazaqtar boldy. Bireýinen jamandyq kórgen emespiz. Basynda bir lashyǵymyz boldy. Keıin úı saldyq, úı boldyq. Aýylda jer alyp, jer jyrttyq, eńbek etip, el qatarly kún kóre bastadyq. Balalarym bilim aldy, oqydy, ósip, óndi. Qazaqstan - bizdiń otanymyz. Men ózim qosjúrekti bolsam da, meniń balalarymnyń otany jalǵyz - Qazaqstan. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevqa aıtar alǵysym sheksiz. Biz týǵan topyraǵymyzdan ajyrap qalsaq ta, týǵan tilimizdi, dástúrimizdi, ǵurpymyzdy, mádenıetimizdi umytpadyq. Bunyń bári Qazaqstandaǵy tolerantty saıasattyń arqasy.

- Kúshtep kóshirilgennen keıin Qyrym túbegine qaıta bardyńyz ba?

- Iá, 10 jyldan keıin zaýytta demalys alyp, dosymyz ekeýimiz baryp keldik. Ózimniń shańyraǵymda boldym. Úıimdi kórdim. Jıhaz, turmystyq zattar túgel tonalǵan. Eshteńe burynǵydaı emes. Keıin meniń baýyrlarymnyń biri ketti Qyrymǵa. Taǵdyr tálkegimen qazir jartysy Ózbekstanda, jartysy Qazaqstanda turyp jatyr.

- Qazaqstanǵa Qyrymnan qansha adam keldi?

- Qazaqstanǵa, Ortalyq Azııaǵa 100 myńǵa jýyq adam keldi. Olardyń 3000-y ǵana qazir Qazaqstanda turyp jatyr. Almatyda shamamen 1500 qyrym tatary bar. Deportatsııa kezinde 191 myń adamnyń 46 paıyzy aýyr jaǵdaıda ystyqqa, ashtyqqa, aýyr jumysqa shydamaı qaza bolǵan. Óıtkeni, olardyń basym kópshiligi áıelder men jasy úlken kisiler edi.

- Sizder tarıhı otandaryńyzdan ajyrap qaldyńyzdar. Qansha degenmen ózge eldermen assımılıatsııalyq protsester júredi. Ulttyq bolmystaryńyz ózgerip ketpedi me?

-Joq. Qazaqstanda ár ulttyń óziniń tarıhyn, ulttyq qundylyqtaryn, tilin, dástúrin saqtaýyna bar jaǵdaı jasalyp otyr. Almatyda «Vatandash» degen uıymymyz bar. Merekelik sharalarda únemi jas-kárimiz jınalyp turamyz. Bizdiń qyrym tatarlarynyń Qazaqstandaǵy urpaqtary óz tilinde erkin sóıleıdi. Jylda 18 mamyrda jınalyp, deportatsııa qurbandaryna quran baǵyshtap otyramyz. Jastarymyz spektakl, kontsert qoıady. Atalǵan taqyrypta óleń jazylyp, qylqalammen sýret salynyp, kıno túsirilip jatyr. Men oılaımyn, tarıh eshqashan umytylmaıdy. Urpaq jadynda, ult jadynda qalady.

- Áńgimeńizge rahmet.