Tsıfrlyq egemendikke bastar jol: resýrstar, ınfraqurylym jáne adamı kapıtal
ASTANA. KAZINFORM — Esepteý qýattary men sırek jer metaldary úshin jahandyq báseke qazirdiń ózinde tsıfrlyq qaýipsizdik arhıtektýrasyn qalyptastyryp otyr. Bul týraly Maqsut Narikbayev University basqarma tóraǵasynyń keńesshisi, halyqaralyq baılanystar jáne strategııalar jónindegi keńesshi Mıras Jıenbaev aıtyp berdi.
Eksperttiń aıtýynsha, jasandy ıntellektini damytý degenimiz úsh negizgi quramnan turatyn kópqabatty mindet. Birinshisi, Grok, Gemini, ChatGPT sııaqty ıntellektýaldyq keńistikti qalyptastyryp jatqan algorıtmder. Ekinshisi, esepteý qýattylyǵy. Bul salada AQSh pen Qytaı sózsiz kóshbasshy sanalady. Búkil ekojúıeniń ınfraqurylymdyq ózegi bolyp tabylatyn arnaıy chıptermen jumys isteıtin derekter ortalyqtarysyz eshqandaı JI jumys jasaı almaıdy. Úshinshi, krıtıkalyq materıaldar. Chıp óndirý de, derekter ortalyqtarynyń úzdiksiz jumysyn qamtamasyz etetin energetıka da osy materıaldarǵa táýeldi.
— Búginde jahandyq báseke dál osy eki resýrs — esepteý qýaty men materıaldar tóńireginde órbip jatyr. Qazaqstan da bul baǵytta naqty qadamdar jasap keledi. Atap aıtqanda, sheteldik seriktestermen birlesip chıp óndirisin jolǵa qoıý, el aýmaǵynda jańa derekter ortalyqtaryn damytý, sýperkompıýterlerdi iske qosý — munyń barlyǵy tsıfrlyq egemendiktiń strategııalyq negizine aınalatyn bastamalar. Esepteý qýattary úshin kúres aldaǵy jyldardaǵy eń úlken synaq bolady. AQSh pen Qytaı bir-birimen toǵyspaıtyn eki parallel, «tehnologııalyq ǵalam» qalyptastyryp otyr. Ýaqyt óte kele olardyń ishki resýrstary jahandyq qajettilikti tolyq qamtýǵa jetpeı qalýy múmkin. Sol kezde syrtqy qýattar úshin, osy ekojúıelerdiń turaqtylyǵyn qamtamasyz ete alatyn elder úshin báseke bastalady, — deıdi Mıras Jıenbaev.
Onyń aıtýynsha, bundaı jaǵdaı Qazaqstanǵa úlken múmkindik beredi. Elimiz jahandyq JI ınfraqurylymynyń mańyzdy seriktesine aınala alady. Máselen, derekter ortalyqtaryn damytý, turaqty energetıka usyný jáne krıtıkalyq materıaldarǵa qoljetimdilik berý arqyly. Eger buryn ekonomıkalyq serpinge munaı túrtki bolsa, búginde dál sondaı róldi sırek jer metaldary atqara alady.
— Eýropalyq Odaq osy baǵyttaǵy áleýetti moıyndap, Qaraǵandy oblysyndaǵy «Jańa Qazaqstan» ken ornyn jahandyq basymdyqtar tizimine engizip, onyń ıgerilýin qarjylandyrýǵa daıyn ekenin bildirdi. Bul degenimiz Qazaqstannyń jańa álemdik saýda jáne tsıfrlyq qaýipsizdik júıesindegi rólin moıyndaý. AQSh ekonomıkasy úshin asa mańyzdy 50 resýrs anyqtalsa, EO — 40 resýrsty belgilegen. Qazaqstan solardyń ishinde Amerıka tizimindegi 22 resýrsqa, Eýropa tizimindegi 21 resýrsqa ıe. Barlyq ken oryndary zerttelgen, kólemderi belgili. Eger «Jańa Qazaqstan» boıynsha derekter rastalsa, Qazaqstan sırek jer metaldarynyń qory jaǵynan álemniń alǵashqy ondyǵyna, tipti bestigine enýi múmkin. Búginde bizde bul resýrstardy tek eksporttyq artyqshylyq retinde emes, ornyqty ekonomıkalyq ósimniń irgetasy retinde paıdalaný múmkindigi bar, — deıdi sarapshy.
Mıras Jıenbaevtyń pikirinshe, Ortalyq Azııa elderiniń múmkindigi, ınfraqurylymy men tehnologııalyq áleýeti ártúrli. Soǵan qaramastan óńirde sırek jer elementteri jónindegi ortaq ınstıtýt qurý týraly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Tashkentte usynǵan bastamasy aımaqtyq úılestirýdi kúsheıtetin, syrtqy básekeden qorǵaıtyn tıimdi qadam. Mundaı format aqparat almasýǵa, ortaq standarttar qalyptastyrýǵa jáne óńirdiń múddesin jahandyq deńgeıde birge ilgeriletýge jol ashady.
Sonymen qatar kadr daıarlaý máselesi de bólek mańyzdy baǵyt. Sarapshy Qazaqstan formaldy túrde postındýstrııalyq eńbek naryǵyna ótip, qyzmet kórsetý, tsıfrlandyrý jáne naryqtyq tetikterdi damytyp jatyr. Alaıda jańa ekonomıkalyq jaǵdaıǵa beıimdele almaı júrgen halyqtyń bir bóligi bar. Jumys oryndary jetkilikti, olardyń kópshiligi joǵary jalaqyly bolsa da, bilikti kadr tapshylyǵy barǵan saıyn aıqyn sezilip keledi.
— Ekonomıka alǵa ozyp ketti, al adamı kapıtal keıde oǵan ilese almaı jatady. Ýnıversıtetterdiń aǵylshyn tiline kóshýi óte pragmatıkalyq sheshim. Shyn máninde, eskirgen materıaldarǵa qaraǵanda, álemdik úzdik oqýlyqtarmen oqyǵan áldeqaıda durys. Sheteldik ýnıversıtetterdiń kampýstaryn, fılıaldaryn, zertteý ortalyqtaryn el aýmaǵynda qurý — zııatkerlik ósim núktelerin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan bastama. El ishinde mundaı múmkindikter kóbeıgen saıyn adamı kapıtaldy damytý da tıimdi bola túsedi. Ýnıversıtetterdi damytý qoǵamnyń keń toptary úshin múmkindikter korıdoryn keńeıtý. Bul jahandyq básekege daıyn, ıkemdi, kásipkerlik oılaýy bar jańa býyndy qalyptastyrý. Basty mindet — bilim berý júıesin ornyqty damý men áleýmettik mobıldiliktiń tiregine aınaldyrý, — dep qorytyndylady Mıras Jıenbaev.
Buǵan deıin Qazaqstannyń qaı óńirlerinen sırek metaldar tabylǵanyn jazǵanbyz.
Sonymen qatar sırek metaldardy óńdeýde alpaýyt eldermen kelisim jasaldy.
Ulttyq sýperkompıýterdi iske qosý tehnologııalyq táýelsizdikti qamtamasyz etedi jáne Qazaqstandy tsıfrlandyrýdyń negizgi qadamyna aınalady.