Tramptyń baj salyǵy jahandyq naryqqa qanshalyqty qaýip tóndiredi
ASTANA. KAZINFORM – Tamyzda AQSh álemniń kóptegen eline baj salyǵyn kóterdi. Endi dúnıejúzilik naryqtyń bolashaǵy bulyńǵyr bolyp tur, dep jazady Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy.
Álemdik saýda erejeleri buzyldy
AQSh EO sııaqty keı eldermen kelisti, bireýlermen ymyraǵa kele almady. Elder boıynsha baj salyǵynyń mólsheri ártúrli, mysaly, Shveıtsarııaǵa baqandaı 39% salyndy, biraq Amerıka prezıdenti Donald Tramptan baj salyǵy engiziledi degen eskertpe hattardy barlyǵy derlik aldy. Sonyń ishinde Qazaqstanǵa da osyndaı hat keldi, onda elimizge 25 paıyzdyq baj salyǵy salynatyny jazylǵan.
Árıne, ár elde jaǵdaı ártúrli. Barlyq jerde AQSh-pen saýda qatynastarynyń sharttary men aýqymy alýan túrli, tıisinshe, ózara táýeldilik deńgeıi de san qıly. Mysaly, resmı derekter boıynsha AQSh-qa jiberiletin qazaqstandyq eksporttyń tek 5%-y ǵana jańa bajǵa iligedi. Biraq mundaǵy eń basty nárse - 1 tamyzdan bastap biz sońǵy 30 jyldan beri úırenip qalǵan jahandyq naryq endi joıylýy múmkin.
Qazaqstannyń saýda jáne ıntegratsııa mınıstri A.Shaqqalıev «jaǵdaıdy standartty emes» dep sıpattaýy tegin emes, óıtkeni DSU erejeleri men barlyq halyqaralyq mindettemeler buzylyp otyr. Bul - AQSh-tyń jańa salyq saıasatyna tap bolǵan barlyq elder qazir bas qatyryp otyrǵan basty másele.
Munyń barlyǵy sońǵy 35 jylda qalyptasqan halyqaralyq saýda erejelerimen qalaı úılesedi? Másele tek AQSh-ta emes, EO sekildi kelisimge kelip jatqan barlyq elder de erikti nemese eriksiz túrde qoldanystaǵy saýda erejelerin buzyp jatyr.
Árıne, bul erejelerge qatysty da suraqtar kóp boldy. Shartty túrde Jahandyq Ońtústik dep atalatyn Qytaı, Reseı, Brazılııa, Ońtústik Afrıka, Úndistan jáne basqa da elder dúnıejúzilik saýdany nege tek batys elderiniń ınstıtýttary qamtamasyz etedi degen máseleni jıi kóterip júr. Saýda jáne rezervtik valıýtalar, baǵalaý, saqtandyrý, qarjy, kólik uıymdary, olardyń qyzmeti batys elderinde, negizinen AQSh-ta retteledi.
Tólemderdiń teń jartysy dollarmen júrgiziledi
Alaıda, kóp sóz aıtylǵanymen, olar tıimdi balama usyna almady. Sebebi jahandyq saýda Batys elderiniń baıyrǵy naryqtyq ekonomıkasynda ǵana bar ınstıtýttardyń tıisti sapasyn talap etedi. Sondyqtan ony bári paıdalanady. Qazir birqatar elder dollardy rezervtik jáne saýda valıýtasy retinde paıdalanbaýǵa tyrysady degenimizben, obektıvti túrde jahandyq aýqymda ony aıyrbastaı alatyn balama joq. Tólemderdiń 47,68%-y dollarmen júzege asyrylady, ekinshi jáne úshinshi orynda eýro men fýnt sterlıng tur.
Qytaı ekonomıkasy qanshalyqty qýatty bolǵanyna qaramastan, tipti ıýan de shekteýli aıyrbastalatyn valıýta sanalady. Sondyqtan onyń álemdik saýdadaǵy úlesi 2024 jylǵy qarashada 3,89% qurady. Degenmen bul bir jyl burynǵy 2,93%-ben salystyrǵanda aıtarlyqtaı kóp. Biraq bul kóbinese Qytaı men Reseıdiń saýda qatynastaryndaǵy jaǵdaıǵa baılanysty. Eger valıýtańyz erkin aıyrbastalatyn bolsa, onda ekonomıkaǵa tóner qaýip-qater de artady. 1997-1998 jyldardaǵy Azııadaǵy daǵdarysty eske alýǵa bolady. Ol kezde Taılandtyń baty birinshi bolyp qarjy alypsatarlarynyń jappaı shabýylyna shydas bermegen edi. Bul ulttyq valıýta baǵamynyń quldyraýyna, qor ındeksteriniń tómendeýine, kapıtaldyń jylystaýyna, bankterdiń daǵdarysyna, korporatsııalardyń bankrottyǵyna, ınflıatsııanyń ósýine ákeldi.
Azııadaǵy barlyq elder sol daǵdarystan sabaq alyp, jaǵdaıdyń qaıtalanýyna jol bermedi. Sonymen qatar, 2008 jylǵy kezekti daǵdarys kezinde Azııa elderi turaqtandyrýshy ról atqardy. 2009 jyly álemdik saýda 11,89%-ǵa tómendep ketken kezde eń aldymen, Qytaı suranysty da, usynysty da qamtamasyz etip, úlken qoldaý kórsetti. Bul rette 2004-2007 jyldary álemdik saýda jylyna orta eseppen 8,74%-ǵa ósip otyrǵany este. 2008 jylǵy daǵdarys óziniń aýqymy jaǵynan 1930 jyldardyń basyndaǵy Uly toqyraý kezeńin eske salatyn. Sol kezde saýda soǵystarynyń kesirinen daǵdarys 10 jylǵa sozylǵan, sol sebepti 2008 jyly elder protektsıonızm teketiresin bastamaıtyn bolyp sheshim qabyldady.
AQSh – jahandanýdyń basty benefıtsıary
Jahandaný búgin biz biletindeı álemdi ornyqtyrdy. Ol jahandyq suranys pen usynystyń artýyna jáne suranysty qanaǵattandyrý úshin kóptegen jańa óndiristik tizbekterdiń paıda bolýyna ákep soqtyrdy. Buǵan jahandyq aqsha massasynyń ósýin qosý kerek, bul kóptegen elderge shyǵyndaryn qarjylandyrýda nesıege súıenýge múmkindik berdi.
Jalpy, jahandaný álemi qanshalyqty ádiletsiz kóringenimen, onsyz bári áldeqaıda nashar bolar edi. Sondyqtan Tramptyń qazirgi áreketine jurttyń bári tańdanyspen qarap otyr. Jahandyq Ońtústik elderi AQSh-ty jahandanýdyń basty benefıtsıary dep sanaıdy. Al Tramp, kerisinshe, ishki naryqtyń bárin ózge elderge berip qoıdyq, utylyp jatyrmyz degen uranmen bılikke kelgen edi. Sondyqtan ol saýda balansy tapshylyǵyn óteý úshin búkil álemniń AQSh-pen saýdasyna qosymsha salyq salýǵa umtylady.
Negizinde bul - protektsıonızm. Eger qarsy shekteýler qoıylsa, onda bul protektsıonızm soǵysy bolar edi. Osylaı júre berse, jańa Uly toqyraýǵa tap bolý qaýpi bar. Degenmen, jahandaný - áli de baǵaly qundylyq. Sondyqtan keıbir elder báribir kelisýge tyrysyp baǵýda. Mysaly, shildeniń sońynda Eýropalyq Odaq Tramp josparlaǵan 30%-dyń ornyna 15% mólsherinde baj salyǵyn tóleýge kelisti. Biraq bolat pen alıýmınııge 50% mólsherlemesi qaldy, bul ónimderge tyıym salyndy deýge negiz beredi. Sonymen birge AQSh Shveıtsarııaǵa buryn-sońdy bolmaǵan 39% kóleminde baj salyǵyn engizdi. Endi shveıtsarııalyqtar AQSh-pen saýdalasyp, kelisýi kerek, óıtkeni olar óz taýarlaryna basqa naryq taba almaıdy.
Barlyq elder AQSh-pen kelisýge tyrysýda. Óıtkeni protektsıonızm soǵysy men álemdik saýdanyń quldyraýy odan góri nashar nusqa ekenin túsinip otyr. Nátıjesinde olar is júzinde EO sııaqty AQSh paıdasyna qosymsha salyq tóleýge kelisedi.
Álemdegi eń iri eki ekonomıka - Amerıka men Qytaı arasyndaǵy kelisimniń nátıjesi qandaı bolady? 12 tamyzǵa deıin olar bir sheshimge kelýi kerek. Áıtpese, AQSh Qytaıdan keletin ımportqa salynatyn baj salyǵyn 145%-ǵa deıin kóteremiz dep qorqytyp otyr. Bul is júzinde $524 mlrd taýar aǵynyn toqtatýy múmkin, 2024 jyly Qytaı AQSh-qa osynsha taýar jetkizgen edi. Buǵan Japonııa, Ońtústik Koreıa, Vetnam jáne Ońtústik-Shyǵys Azııanyń basqa da elderinen ımportqa qoıylǵan shekteýlerdi qossaq, onda álemdik saýda óte úlken qıyndyqtarǵa tap bolady.
Qazaqstanǵa yqpaly
Degenmen buǵan balama retinde kóbinese aımaqtandyrý qarastyrylady. Eger AQSh-qa jetkizý múmkindigi bolmasa, onda jekelegen óńirler deńgeıinde jergilikti naryqtardy damytýǵa bolady. Mysaly, Eýrazııa naryǵynyń damý áleýeti zor. Bir jaǵynda Qytaı, ekinshi jaǵynda Úndistan, úshinshi jaǵynda Eýropa men Reseı jáne t.b. bar. Bul bizdiń qurlyqtaǵy saýda joldary toǵysatyn jer retinde Qazaqstan úshin qosymsha múmkindikter ashady. Alaıda bul jerde saýda aǵyndaryn esh qıyndyqsyz qaıta qurýǵa bola ma degen suraq týyndaıdy. Sebebi jahandyq saýdada aldyńǵy qatardy baıaǵy sol ınstıtýttar ıelenip alǵan, al báseke ótkizý naryqtary úshin júredi. Bul maǵynada AQSh naryǵy óz mańyzyn saqtap qalady.
Jahandaný daǵdarysy álemdegi belsendiliktiń tómendeýine alyp keledi, osy jaıt biz úshin qıyndyq týdyrady. Bul shıkizattyń, sonyń ishinde munaıdyń arzandaýyna ákelýi múmkin. Sonymen birge, óndiris jáne saýda tizbegin qaıta qurý taýar aǵyny baǵytyn ózgertedi. Qazaqstan úshin bul tıimdi me, biri ekinshisiniń ornyn toltyra ma? Bir qýantarlyǵy, AQSh-tan basqa elderdiń barlyǵy álemdik saýdanyń burynǵy júıesin belgili bir dárejede saqtap qalýǵa múddeli.