Tramp tegeýrini: Eýropa men Qytaı arasynda jańa saýda soǵysy týa ma
ASTANA. KAZINFORM – Qytaıdyń 2025 jylǵy 16 jeltoqsanda Eýropalyq odaqtan ımporttalatyn shoshqa etine salynatyn kedendik baj salyǵyn 4,9 paıyzdan 19,8 paıyzǵa deıin kóterýi Eýrazııadaǵy eń iri eki ekonomıkanyń arasyndaǵy saýda qaqtyǵysynyń ýaqyt ótken saıyn órship bara jatqanyn ańǵartady. Bul jaǵdaı jahandyq naryqtar úshin qanshalyqty qaýipti, álemdik saýda men jetkizý tizbekterine qandaı saldar ákelýi múmkin - osy jáne basqa máselelerdi Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy saralap kórdi.
Saýda shekteýleri jáne jahandyq saýdanyń daǵdarysy
Qytaı men álemdegi eń iri ekonomıka - AQSh arasyndaǵy saýda qatynastarynyń da kúrdeli kúıde ekenin eskersek, búginde jahandyq saýda júıesi tereń daǵdarysqa tap boldy deýge negiz bar. Úsh iri ekonomıkalyq ortalyq óz múddelerin ózara shekteýler arqyly qorǵaýǵa kóshken, bul muqym álem ekonomıkasyna keri áser etýi múmkin.
Degenmen, bul protsestiń tikeleı qatysýshylary, eń aldymen, taktıkalyq artyqshylyqtarǵa qol jetkizýdi kózdep otyrǵany anyq jáne jahandyq saýdanyń uzaqmerzimdi perspektıvasyn qaterge tigýdi qalamaıdy. Olar týyndaǵan syn-qaterlerge jaýap retinde óz múddelerin qorǵaý úshin áreket etip jatyr.
Osy turǵyda Qytaıdyń eýropalyq shoshqa etine baj salyǵyn engizýi Beıjińniń Eýropalyq odaqtyń qytaılyq elektr kólikterine qoıǵan shekteýlerine bergen jaýaby bolyp otyr. Al Eýropanyń ózi mundaı qadamǵa Qytaımen saýdadaǵy rekordtyq tapshylyqqa baılanysty barǵan. Bul tapshylyq Qytaı eksportyna AQSh tarapynan engizilgen shekteýler aıasynda odan ári ulǵaıyp otyr.
Nátıjesinde Qytaıdan shyqqan taýarlar Eýropa naryǵyna baǵyttalyp, bul óz kezeginde saýda teńgerimsizdiginiń kúsheıýine alyp keldi.
Eskalatsııa ma, álde ymyra ma?
Alaıda mundaı protsess bir bastalsa, ony toqtatý ońaıǵa soqpaıdy. Endi Eýropalyq odaq Qytaıdyń engizgen shekteýlerine jaýap qatýǵa májbúr. Qazir qos taraptyń qandaı da bir kelisimge kelýi múmkin bolmaı turǵandaı áser qaldyrady.
Degenmen 17 jeltoqsanda Frantsııa prezıdenti Emmanıýel Makron Qytaıdyń eýropalyq shoshqa etine engizgen baj salyǵyna jaýap retinde QHR-ǵa qarsy kedendik alymdar belgileýdi konstrýktıvti qadam emes dep baǵalady. Ol Eýroodaqty Qytaımen aradaǵy saýda teńgerimsizdigin ishki reformalar men Beıjińmen yntymaqtastyqty kúsheıtý arqyly retteýge shaqyrdy.
Sonymen qatar 7 jeltoqsanda Qytaıǵa saparynan keıingi sózinde Makron eger Beıjiń Eýropanyń saýda talaptaryna jaýap bermese, EO Qytaıǵa qarsy qatań sharalar, sonyń ishinde baj salyǵyn engizýi múmkin ekenin de joqqa shyǵarmaǵan bolatyn.
Al buǵan deıin 4 jeltoqsanda Qytaıǵa jasaǵan resmı sapary barysynda ol kerisinshe taraptardy qaıshylyqtardy eńserýge jáne dıalogti jalǵastyrýǵa úndegen edi.
Frantsııa prezıdentiniń Qytaımen saýdaǵa qatysty qysqa ýaqyt aralyǵyndaǵy ustanymynyń ózgerýi Beıjiń men Eýroodaq elderi arasyndaǵy kelissózderdiń qanshalyqty kúrdeli ári kópqyrly ekenin kórsetedi.
Sonymen qatar bul jaǵdaı jahandyq saýdany saqtap qalýǵa degen ortaq múddeniń bar ekenin de ańǵartady. Eger protektsıonızmniń aýqymdy soǵysy bastalsa, onyń saldaryn barlyq tarap sezinetin bolady. Eýropada mundaı stsenarııdi qalamaıtyn elder az emes. Sonyń biri - Qytaımen tyǵyz saýda baılanysy bar Germanııa.
Eýropanyń Qytaımen saýdadaǵy rekordtyq tapshylyǵy
Jalpy alǵanda, 2025 jyldyń qorytyndysy boıynsha Eýroodaq elderiniń Qytaımen saýdadaǵy tapshylyǵy 400 mlrd eýroǵa deıin jetýi múmkin. Bul 2024 jylmen salystyrǵanda aıtarlyqtaı ósim. Aıta keteıik, ótken jyly bul kórsetkish 300 mlrd eýrony quraǵan edi. ıAǵnı, nebári bir jyldyń ishinde tapshylyq kólemi kúrt artqan.
2024 jyly Eýroodaq Qytaıdan 519 mlrd eýroǵa taýar ımporttap, al eksport kólemi bar bolǵany 213 mlrd eýro boldy. Al 2019 jyldan bergi kezeńge kóz júgirtsek, Qytaıdan Eýropaǵa ımport kólemi 60 paıyzǵa artqan.
Bul tusta EO men Qytaı arasyndaǵy saýda tapshylyǵynyń ár kezeńde ártúrli jaǵdaıda qalyptasqanyn eskerý mańyzdy. Pandemııaǵa deıin Qytaı ımportynyń Eýropaǵa ulǵaıýy álemdik ekonomıka ósip turǵan kezeńge tuspa-tus keldi. Ásirese Qytaı ekonomıkasynyń qarqyndy damýy jahandyq naryqta, sonyń ishinde eýropalyq kompanııalar úshin de jańa múmkindikter ashqan bolatyn.
AQSh-tyń saýda saıasaty balansty qalaı ózgertti?
Al bıyl saýda tapshylyǵynyń ósýi múlde basqa ahýaldyń saldary bolyp otyr. Bul jaǵdaı AQSh prezıdenti Donald Tramptyń 2025 jylǵy qańtarda bılikke ekinshi márte kelýinen keıin bastaǵan saýda soǵystarymen tikeleı baılanysty. Osy jańa saıasattyń negizgi baǵyttarynyń biri - Qytaı jáne onymen aradaǵy aýqymdy saýda teńgerimsizdigi.
Eger 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha AQSh-tyń Qytaımen saýdadaǵy tapshylyǵy 295 mlrd dollardy qurasa, 2025 jyldyń alǵashqy jartyjyldyǵynyń nátıjesinde bul kórsetkish jyldyq mánde 165 mlrd dollarǵa deıin tómendegen. Al 2025 jyldyń qyrkúıek aıyna qaraı aı saıynǵy tapshylyq 11,4 mlrd dollarǵa deıin qysqardy. Bul úrdis saqtalsa, jyldyq kórsetkish shamamen 130 mlrd dollardy quraýy múmkin.
Bul óte aýqymdy tómendeý. Onyń basty sebebi - Tramp ákimshiliginiń Qytaı ónimderine kedendik baj salyǵyn aıtarlyqtaı arttyrýy. 12 mamyrdan bastap bul bajdar orta eseppen 30 paıyzdy qurady. Al AQSh-tan Qytaıǵa eksporttalatyn taýarlarǵa salynatyn baj mólsheri 10 paıyz deńgeıinde qalyp otyr.
Árıne, Donald Tramp bul taqyrypta mezgil-mezgil qatań málimdemeler jasap, baj salyǵy 145 paıyzǵa deıin jetýi múmkin ekenin de aıtyp júr. Mundaı kórsetkish is júzinde saýdanyń tolyq toqtaýymen teń. Alaıda ol Qytaı basshylyǵymen kelissózder de júrgizip, jekelegen baǵyttar boıynsha, mysaly, sırek metaldar sekildi strategııalyq mańyzdy salalarda ymyraǵa kelip, eń qatań sharalardy engizýdi keıinge qaldyryp otyr.
Beıjiń jańa naryq izdep jatyr
Qytaı úshin eksport kóleminiń osyndaı deńgeıge qysqarýy aıtarlyqtaı aýyr soqqy bolǵany sózsiz. Beıjiń jaǵdaı turaqty dep málimdegenimen, eksportqa baǵyttalǵan ekonomıka úshin AQSh naryǵyna jetkizilimniń azaıýy asa sezimtal másele ekeni anyq.
Osy jaǵdaıda Qytaı amerıkalyq naryqtaǵy shyǵyndardyń ornyn toltyrý jáne eksportqa negizdelgen ekonomıkalyq modelin saqtap qalý maqsatynda basqa naryqtardaǵy, sonyń ishinde Eýropadaǵy saýdaǵa qatysýyn kúsheıtýge umtylyp otyr. Nátıjesinde Eýroodaq elderiniń Qytaımen saýdadaǵy tapshylyǵynyń artýy da osyǵan tikeleı baılanysty.
Aıta ketý kerek, sońǵy 30 jyl ishinde AQSh pen EO arasyndaǵy saýdadaǵy aıtarlyqtaı profıtsıt Qytaı ekonomıkasynyń ósýine yqpal etken negizgi faktorlardyń biri boldy. Bul naryqtarǵa qol jetkizý Qytaı úshin sonshalyqty mańyzdy edi, tipti ol AQSh kompanııalaryna zııatkerlik menshik úshin tólemderdi edáýir arttyrýǵa da barǵan. Sebebi bul amerıkalyq naryqqa kirýdiń basty sharttarynyń biri bolatyn.
Máselen, 2019 jyly qytaılyq kompanııalar amerıkalyq zııatkerlik menshikti paıdalanǵany úshin 7,9 mlrd dollar tólegen. Bul kórsetkish 2016 jylmen salystyrǵanda 50 paıyzǵa joǵary.
Eýropa óz basymdyqtaryn saqtap otyr
Eýroodaq pen Qytaı arasyndaǵy saýda qatynastarynda qyzmet kórsetý naryǵyn jeke bir segment retinde bólip kórsetý qıyn. Sebebi bul sala ártúrli baǵyttar men kóptegen elge taralǵan. Alaıda AQSh-taǵy jaǵdaı sekildi Eýropa elderiniń de qyzmet kórsetý salasynda aıtarlyqtaı profıtsıti bar.
Bul eń aldymen joǵary tehnologııaly ónimderdi AQSh pen EO naryqtaryna shyǵarý úshin zııatkerlik menshikke tólem jasaý qajettiligimen baılanysty. Eger tehnologııa nemese ónim avtorlyq quqyqpen qorǵalǵan bolsa, ony paıdalanǵany úshin aqy tóleý - mindetti talap.
Sonymen qatar bul jaǵdaı jahandaný protsesimen de tyǵyz sabaqtas. Óıtkeni jahandyq ekonomıkalyq qatynastardy retteıtin negizgi ınstıtýttar Batys elderinde ornalasqan. Osy sebepti olar Qytaımen salystyrǵanda qarjy, saqtandyrý, zań qyzmetteri sııaqty salalarda aıqyn basymdyqqa ıe. Buǵan qosa, logıstıka da osy artyqshylyqtardyń qataryna jatady. Taǵy bir mańyzdy faktor - pandemııaǵa deıin Qytaıdan Eýropaǵa baǵyttalǵan týrıster aǵynynyń óte joǵary bolýy.
Aıta ketý kerek, búginde qytaılyq týrıster legi aıtarlyqtaı azaıǵan. Soǵan qaramastan Qytaıdan Eýropaǵa keletin taýar kólemi edáýir artqan.
Eýroodaq nege qatań sharalarǵa daıyn emes?
Jalpy alǵanda qazirgi jaǵdaı - naryqtar úshin kúres. Qytaı AQSh naryǵyndaǵy eksporttyq shyǵyndaryn Eýropaǵa jetkizilimdi arttyrý arqyly tabysty túrde ótep otyr. Árıne, bul eýropalyqtardy qanaǵattandyrmaıdy. Alaıda olar Qytaımen aýqymdy saýda soǵysyn bastaýǵa daıyn emes.
Mundaı qadam birinshiden, Eýropanyń ishki naryǵyndaǵy baǵanyń ósýine ákelýi múmkin. Ekinshiden, Qytaı naryǵyna qoljetimdilikti shekteıdi, al bul naryqtyń aýqymy áli de óte zor. Onyń ústine Qytaı ónimderin Eýroodaqtyń barlyq elderi tutynady, al Qytaıǵa eksport pen ondaǵy ınvestıtsııalyq jobalar tek jekelegen memleketterge ǵana qatysty. Osy sebepti bul másele boıynsha ortaq sheshim qabyldaý óte kúrdeli.
Qazaqstan úshin Qytaı men Eýroodaq arasyndaǵy saýda qatynastarynyń ýshyǵýy tıimsiz. Sebebi elimiz ishkiqurlyqtyq saýdany damytýǵa basymdyq berip otyr, al onyń negizgi baǵyttarynyń biri - dál osy Eýropa men Qytaı arasyndaǵy saýda baılanystary. Sondyqtan bul baǵyttaǵy kez kelgen qıyndyqtar Qazaqstannyń ulttyq múddelerine saı kelmeıdi.
Eske sala ketsek, buǵan deıin AQSh birneshe kúnde 1,3 mıllıard dollarǵa «altyn» grın-karta satqany habarlanǵan.