Tóregeldi Sharmanov: Dalamyzda qazir 2 mıllıondaı ǵana jylqy qaldy

NUR-SULTAN. QazAqparat - Keńistik – barlyq nárseniń, al ýaqyt – búkil oqıǵanyń ólshemi. Ýaqyt pen keńistiktiń kókjıegi toǵysqan kezde ult tarıhy bastalady. «Uly dalanyń jeti qyry» osylaı bastalady. Jalpy jeti sany kıeli san ekeni sanamyzǵa sińip qalǵan. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bul eńbegi kıeli jeti sanymen baılanystyrýynda úlken mán jatyr dep oılaımyn. Osy qasıetti jeti sannyń jeti keremetininiń biri – qazirgi jahandyq ekonomıkanyń alǵyshartaryn da aıqyndaıdy.

Osy oraıda búgingi suhbatymyz Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıgi Tóregeldi Sharmanov pen Jýrnalıstıka Akademııasynyń akademıgi Mahat Sadyqtyń arasynda órbigen edi.

Mahat Sadyq: Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda: «Atqa miný mádenıeti men jylqy sharýashylyǵy jer júzine Uly daladan taraǵany tarıhtan belgili. Elimizdiń soltústik óńirindegi eneolıt dáýirine tıesili «Botaı» qonysynda júrgizilgen qazba jumystary jylqynyń tuńǵysh ret qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qolǵa úıretilgenin dáleldedi. Jylqyny qolǵa úıretý arqyly bizdiń babalarymyz óz dáýirinde adam aıtqysyz ústemdikke ıe boldy. Al jahandyq aýqymda alsaq, sharýashylyq pen áskerı saladaǵy teńdessiz revolıýtsııaǵa jol ashty», delingen.

Biz Nomad urpaǵy ekenimizdi maqtanysh etýimiz kerek. Osynshama ulanǵaıyr jerdi saqtap qalý nomadtardyń ǵana qolynan keldi. Jer kólemi jaǵynan álem elderi arasynda toǵyzynshy oryndamyz. Jerasty qazbe baılyqtary jaǵynan aldyńǵy qatardamyz. Máńgilik elimizdiń – máńgilikke jeter qory bar.

Kópti kórgennen sura deıdi. Tóregeldi aǵa, Siz kóp kórip qana qoıǵan joqsyz. Ult úshin óte kóp ıgilikti is atqardyńyz. Qazir Nomadtyń serigi men tiregi jylqy máselesin kóterip júrsiz...

Tóregeldi Sharmanov: El múddesi, ult bolashaǵy úshin eshqashan tartynbadyq.

Bir zamanda álemdi at ústinde júrip-aq bılegen Frantsııa ımperııasyndaı bes memleket syıyp ketetin dalamyzda qazir bar bolǵany eki mıllıondaı ǵana jylqy júr. Bul óte az. Túkke turmaıdy. Menińshe, bizdiń sar dalamyzǵa on mıllıon ber jaǵy, elý mıllıon, tipten júz mıllıon jylqy ósirsek artyq etpeıdi. Munaı men gaz erteń taýsylady. Jylqynyń paıdasy ushan–teńiz. Jylqy - qasıetti janýar. Qudiretti kúsh, ǵalamat aýra ıesi. Jerimizdiń keńdigi jóninen álemde toǵyzynshy orynda turmyz dep maqtanamyz dedińiz, Mahat baýyrym. Sol maqtanyshqa bile bilseńiz bizdi jetkizgen jylqy. Osy jerdi atadan balaǵa saqtap jetkizgen de jylqynyń kúshi men qudireti. Máńgilik el muratyn jarııalaǵan Tuńǵysh Prezıdentimiz N. Nazarbaevtyń sarabdal saıasatyn janyna jalaý etken búgingi jas býyn «Kúndiz otyr­madym, tún uıyqtamadym, qara terimdi tóktim, qyzyl qa­ny­mdy aǵyzdym, Túrk urpaǵy úshin» degen urandy jatqa aı­tady. Sol urandy tasqa qashap qaldyrǵan dana Tonykók Uly dalanyń ur­paǵyna jiger beretin tastaı tal­mas qaıratty salt atpen júrip qaldyrǵan. Janyna qýat bergen jalǵyz senimdi jolaýshysy jylqy bolǵan.

Elý jyl buryn Almatyny dúnıejúzilik dárigerler konferentsııasy arqyly álemge tanyttym. Ol aqıqat, eshkim oǵan daý aıta almaıdy. Endigi armanym Jylqy qudiretimen Qazaq eliniń ekonomıkasyn álemdik deńgeıge shyǵarýǵa jol ashsam deımin. Toqsanǵa qaraǵan jasym bar. Bar jigerimdi soǵan jumsap jatyrmyn. Jylqynyń qymyzy men saýmalyn ǵana paıdalanyp júrmiz. Etin jeımiz. Kezinde araq jasaǵandar boldy. Ol durys emes.

Jylqyny júz mıllıonǵa jetkizýimiz lazym. Meniń ǵylymı ınstıtýtym jylqydan qyryqqa tarta túrli ónimin shyǵarýdy jolǵa qoıdy. Sony jalpyqazaqstandyq ekonomıkanyń irgetasy jasasaq utylmaımyz. Tátti taǵamdar daıyndaıtyn álemdik magnat monopolıst kompanııalar sıyr sútiniń ónimderin paıdalanyp, mıllıardtaǵan tabys taýyp júr. Sıyr súti men bıe sútiniń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Ǵalymdar bıe sútiniń paıdasy erekshe ekenin san márte tájirıbe jasap dáleldep shyqty. Sol orasan baılyqtyń ústinde biz otyrmyz. Keremet tıimdi kez. Adamzat balasy tabıǵı taza taǵamǵa tapshy. Úlken ekonomıkalyq tóńkeris jasaýymyzǵa bolady. Búkil álem jurtyna qajetti tátti taǵamdy qazaq jerinde daıyndap usynaıyq. Qolymyzdan keledi. Tek erik pen jiger jáne senim kerek. Bılik qoldap, qaltaly azamattarymyz osy ıdeıany júzege asyrýǵa bir kisdeı qoldaý kórsetýleri mindet.

Mahat Sadyq: Tóregeldi aǵa, ózińiz aıtqandaı, búgingi urpaq jaraý atqa minip, muz­daı saýyt kıip, jalaýly naıza kótergen babalar rý­hy­nan máńgilik qýat alady. Bul – táýelsizdik jemisi. Egemendik jolynda táýelsiz sanany, rýh bo­s­­tan­dyǵyn otarshylyq júıege qaramastan kórsete alǵan sizdeı aldyńǵy býyn ókilderiniń eńbegi ekeni daýsyz. Totalıtarlyq kompartııanyń tusynda ómirge keldik. Oqydyq. Kórgenimizden estigenimiz kóp.

Dáýir men zaman aýyssa da, san qıly qoǵamdyq júıeler almassa da, ózen-ómirdiń ár pendesine buıyrar nesibesi bolady. Siz Sovet kezeńinde de, qazir de halyq qurmetindesiz. Bılik te sanasady. Otyz jasynyzda orda buzyp, Almatyda jaqsy laýazymǵa taǵaıyndaldyńyz. Rektor boldyńyz. Qyryqqa jetpeı qamal alyp, on bir jyl mınıstr qyzmetin atqardyńyz. Bul ýaqyt qazaqstandyq ulttyq medıtsınany ja­ńa beleske kóterip, tutas bir halyqtyń ıntellektýaldyq óre­sin óristi kókjıekke jetkizbese de, bederli beleske bastaıtyndaı merzim. Ótkenge kóz sholyp, arqada qalǵan ótken jyldar jemisi men esil eńbek tekke ketken joq deı alasyz ba?

Tóregeldi Sharmanov: Men medıtsınalyq joǵary oqý oryndarynda qazaqtardyń úlesin ósirgen birinshi rektormyn deı alamyn. Aqtóbe medıtsınalyq ınstıtýtyna 1968 jyly rektor bolyp barǵanda, ınstıtýttaǵy qazaq stýdentteriniń úlesi 37 paıyz eken. Qaıran qaldym. Shalǵaıdaǵy eldi mekenge, qyrdaǵy qazaqty emdeýge tek ulty qazaq dáriger ǵana barady. Rektor bolǵan birinshi jylymda Aqtóbedegi medıtsına ınstıtýtyndaǵy qazaq stýdenteriniń sanyn sol 37 protsentten 63 protsentke kúrt ósirdim. Jaltaqtamadym, qoryqpadym. Meniń tájirıbemdi kórgen basqa rektorlar da eptep qozǵala bastady. Olarǵa qazaq stýdentteriniń sanyn kóbeıtińder dep ashyq aıttym. Namystaryna tıer sóz aıttym. Májbúrledim. Ózim de Ulytaýǵa bilim alyp barǵan alǵashqy dáriger boldym. Áıelim ekeýimiz hırýrg te, terapvet te, pedıator da, akýsher de boldyq. Bárin kózben kórgenmin. Joǵary oqý ornynda qazaq stýdenteriniń sanyn ósirýdi osylaısha qoryqpaı júzege asyrdym. Sovet zamanynda on eki jyldaı Densaýlyq saqtaý mınıstri boldym. Ras, týǵan jerim Ulytaýda maqtanyp aıtatyndaı záýlim emhana salǵyza almadym. Komparıtııa qatty qadaǵalaıtyn. Jershildik pen ultshyldyq dep sanaıtyn ondaı qadamdy. Basty maqsatym jergilikti qazaq ultynyń mamandaryn daıarlaýdy mindet ettim. Medıtsına salasynda qazaqtar kóbeıgen saıyn másele birtindep sheshilerine kúmánim bolǵan joq. Sol saıasatty batyl júrgizdim. Mınıstr kezimde osy úrdisti ózime qaraıtyn barlyq medıtsınalyq oqý oryndaryna engizdim. Meniń bul qadamymnan, qazaqqa qajettilik qaǵıdany kórgen basqa rektorlar da óz qaraýyndaǵy joǵary jáne orta bilim beretin oqý oryndarynda qazaq jastaryna kóbirek oryn berdi.

Mahat Sadyq: 1986 jyly Qazaqstan Kompartııasynyń XVI sezi boldy. Qonaevtyń sońǵy ótkizgen jıyny, Jeltoqsan kóterilisiniń qarsańy. Sol sezde respýblıkamyzdyń Bas ıdeology Zaqash Kamalıdenov qazaq halqynyń boı̆ynan ultshyldyqtyń belgisin izdep, óziniń ataqty, atyshýly teorııasy – ulttardy, halyqtardy protsentke bólý qaǵıdasyn búkil elge jarııa etti. Dálirek aıtsam, Siz jańa ǵana aıtqan izgi nıetti isinizge qarama-qaıshy teorııa. Respýblıkanyń joǵary oký oryndarynda qazaq jastary jetpis protsentten asyp ketti dep rektorlardy aı̆yptady. Biz sol jyldary stýdent edik. Markstik–lenındik teorııalardy jattap júrgen kezimiz. Birinshi basshymyzdyń ıdeologııa jónindegi orynbasarynyń sezdegi baıandamasynda Lenınnen keltirilgen tsıtatalardyń orynsyz qoldanylǵanyn, usaq býrjýazııalyq ultshyldyq saıasatyn áshkerlegen pikirleriniń qazaq máselesine eshbir katysy joǵyn bildik. Sol qıly kezde bas ıdeologtyń dańǵaza ura­nyna ermeı, qarsy shyqqan, tegeýrindi minez kórsetken, zııaly el aǵalary, qaraǵaıdaı qasqaıǵan abyzdarymyz boldy. Ortalyk Komıtettiń hatshysyna qateligin jipke tizgendeı badyraıtyp ashyq aıtty. Biraq qyzmet úshin, jeke bas qamy úshin soıqan naýqanǵa bel sheshe at salysqan belgili aǵalarymyz da az bolmady. Qalaı oılaısyz, máseleniń túp–tórkini nede? Jaýapty qyzmetke laıyqty adamdy taǵaıyndaýda basty prıntsıp basshyǵa adaldyq pa, álde ultqa adaldyq pa? Bul búginge de, erteńge de qatysty dep oılaımyn.

Tóregeldi Sharmanov: Elge jaqsylyq jasaý - laýazym ıesiniń paryzy. Sol ataqty sezden bir jyl buryn mınıstr qyzmetinen bosap, Máskeýge jer aýdarylyp ketkenmin. Mahat, aıtqanyńdy men de Máskeýde júrip estidim. Jasy zeınetkerlikke tolmasa da abyz, el aqsaqaly atanǵan adam – Otanynyń tiregi. Sondaı dárejede bolý bizdiń qoǵamda sırek kezdesetin jaıt. TsK hatshysy Kamalıdenovtiń japqan jalasyna qarsy shyqqan Salyq Zımanuly bolatyn. Ol kisi Ulttyń ar-uıaty degen úlken dárejeni arqalap ótti, alǵyspen ketti. Osyndaı uly tulǵalarymyzdy ulyqtaı bilýimiz kerek. Olar bizdiń óshpes qundylyqtarymyz… Qyzmet ár adamǵa buıyrady. Sol laýazymdy jeke basqa emes, ultqa jaqsylyq jasaýǵa arnaý mindet. Men solaı jasadym. Sodan da eshkimnen ımenbeımin. Ótken kúnimnen qatelik taýyp ala ma dep qýystanbaımyn. Alla aldynda da, pende aldynda da adalmyn.

Jan ıesiniń júregi týǵannan sulýlyqty izdep sharq urady. Menińshe Almatydaı sulý shahar álemde joq. Eýropanyń eń súıkimdi, keremet taýly qalalary Jeneva, Parıj bárin araladym. Jahannyń jeti keremetin jaıaý sharladym. Biraq Almatydaı ásem qalany, Alataýdaı ǵajap taýdy kezdestirmedim. Ol meniń jastyq shaǵym, eseıgen, el basqarǵan kezdegi Almatym.

Ókinishtisi sol Almatyny joǵaltyp alamyz ba dep qorqamyn. Arý qalanyń ekologııalyq jaǵdaıy nasharlap barady. Sanaly ǵumyrym Almatyǵa degen ǵalamat ǵashyqtyq sezimge toly. Jas kezimde meniń Almatymdaı sulý qala jer betinde bolýy múmkin emes dep oılaıtynmyn. Rasynda da, dóńgelegen dúnıeni san márte sharlap shyqqanda soǵan kózim anyq jetti. Almatynyń aty alǵash ret álemge tanylýyna tikeleı eńbegim bar. Densaýlyq saqtaý mınıstri kezimde Sovet Odaǵynda densaýlyq saqtaý uıymynyń halyqaralyq konferentsııasy ótetin boldy. Máskeý ony Tashkentte ótkizýge sheshim shyǵardy. Sonda eldiń birinshi basshysy Qonaevqa baryp bazynamdy aıttym. «Sizdiń SSSR boıynsha bedelińiz Ózbekstannyń birinshi hatshysy Rashıdovtan joǵary. Siz Polıtbıýro múshesi bolsańyz, Rashıdov Polıtbıýroǵa kandıdat. Álem dárigerleriniń sezin Almatyda ótkizýge qolǵabys jasańyz. Bul jıynǵa tek dárigerler ǵana emes, memleket basshylary da keledi. Bir kúnde Almatymyzdy álem tanıtyn bolady», dedim.

«Tóregeldi, jaqsy aıttyń. Jaqsylap turyp oılaryńdy qaǵazǵa túsirip ákel»,- dedi Dımash Ahmetuly.

Qaǵazymdy daıyndap aparǵam. Birden qolyna ustattym. Qonaev Brejnevke aıtyp, Máskeý qabyldap qoıǵan buıryqty buzdyryp, sezdi Táshkennen tartyp alyp, Almatyda ótkizdik. Sezge dúnıejúzinen júzdegen jýrnalıst jınaldy. 1978 jyly Almaty konferentsııasynda qabyldanǵan Deklaratsııa alǵashqy medıtsınalyq-sanıtarlyq járdem ustanymdaryn jarııa etip, HH ǵasyrdaǵy densaýlyq saqtaý salasynyń Uly Hartııasy atandy. Konferentsııada álemde alǵash ret adamzat densaýlyǵyn saqtaý quqyqtyq sıpat alyp, medıtsınalyq kómektiń jalpy halyqqa qoljetimdiligi, ustanymdary qujat túrinde bekitildi. Konferentsııadan keıin álem elderiniń kópshiligi densaýlyq saqtaý salasyn Almaty Deklaratsııasyna sáıkes úlgide quryp, damytýyna baılanysty dúnıejúzinde medıtsınalyq-demografııalyq kórsetkishterdiń jaqsarýyna eleýli úles qosyldy. Almaty «medıtsına Mekkesi» ataldy. Jıynǵa jıylǵan jurt aýzyndaǵy osy sózdi jýrnalıstter dál osylaı óz basylymdarynda jarııalady.

Birneshe eldiń prezıdentteri men úkimet basshylary keldi. Kennedı bastaǵan aýzy dýaly áıgili saıasatkerler bas qosty. Almaty áý basta osylaısha álemge densaýlyqty qorǵaıtyn, adamdardyń turmysyna qolaıly, ómir súrýlerine laıyqty jer betindegi ekologııalyq eń taza qala bolyp tanyldy. Álemniń 146 eliniń ókilderine densaýlyq saqtaý salasynyń qurylymy kórneki túrde kórsetildi.

Sol Almatymyzdan aırylyp qalmasaq deımin. Uıyqtasam da, tursam da kókeıimdegi eń ózekti saýal osy.

Álemdi bılegen AQSh–tyń alpaýyt baılary men mıllıondaǵan aýqatty turǵyndary júz jasqa deıin júgirip júrip, dámi taýsylarda aq mamyq tósegimde jatyp jaratqanǵa jan tapsyrsam dep armandaıdy eken. Ony ǵumyr súrýdiń eń joǵary satysy – besinshi taza aımaq deıdi. Ondaı jerler bar. Ol Kalıfornııa, Sardınııa men Okınava. Álemdegi asa baı aýqatty adamdar qartaıǵan shaǵyn sol jerlerde ótkizedi. Jerdiń betindegi peıish. Qazaq jerinde de ondaı tabıǵı taza aımaqtar bar. Býrabaı, súıikti Almatymnyń mańy, Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy ǵajaıyp tabıǵı oryndar. Sony kórsetýimiz, álemge tanytýmyz kerek. Taza, tabıǵı ári adam aǵzasyna paıdaly taǵamdarymyzdy nasıhattaýymyz kerek. Myqtylyǵymyzben álemdi moıyndatýymyz kerek. El erteńiniń erejesi osy. Osyny kózimmen kórip, amerıkandyq áriptesterim sekildi o dúnıege armansyz attansam deımin.

Mahat Sadyq: Qazaqtyń tarıhy – halqymyzdyń danagóıleriniń sózimen, ulaǵatymen bizge jetti. Ejelden áýlet bıligi aýyl aqsaqaldarynda bolǵan. Olar ádildiktiń sımvolyndaı edi. Búgingi úlkender óz balasyna, jaqyn–juraǵatyna shamasy jetse bılik tizginin alyp berýge qumar. Elge qyzmet emes, topqa qyzmet qylýǵa úıretedi. Olardyń memqyzmette júrip qyryqtyń qyrqasyna jetpeı jigeri jasyp, shal bolyp qara bastaryn kúıttep ketetinderi sondyqtan da shyǵar. Jaǵympazdanyp, jaramsaqtanyp mándi ǵumyryn aıaq astynda, bireýlerdiń kóńilin aýlap jyrbyńdap ótkizedi. Keıin basqalarǵa úlkenderden kórgen sol jaman ǵadetin qaz–qalpynda qaıtalaıdy. Ushar basqa jınalǵan quzǵyn qarǵalarsha teris pıǵyldarymen eldiń erteńine kúmán týǵyzady. Osyndaılardyń tamyryn tarqatqyzbaı qalaı qurtýǵa bolady? Sondaılar naqty kezeńde shynaıy el qoshemetine laıyq bolsa, erteń de eldiń nazarynan bolaryn nege baǵalamaıdy. Halyqtyń ystyq yqylasy men qurmetine bólenip, abyroıly bolý - eń bıik dárejesine jetken abyz aqsaqalymyz osyǵan ne der eken deımiz, Tóregeldi aǵa.

Tóregeldi Sharmanov: Álem jańalyqtaryn aǵylshyn tildi aqparattan alamyn. Aǵylshyn tilinde oqı beremin. Keıingi jastar da sondaı bolsa deımin. Meniń balam AQSh professory. Nemerelerim áıgili shetel kolledjderiniń oqý ozaty. Qazaqsha saıraǵanda ózimdi shatastyrady. Shet tilin bil, ana tilińidi umytpa. Órkenıettilik qaǵıdasy osy. Jahandaný zamanynda bir elden ekinshi bir eldiń úlgi alýy zańdylyq. Árıne, mádenıeti men rýhanı baılyǵy damyǵan órkenıetti elderden kóp nárse úırenýimiz kerek. Amerıka men Japonııa ozǵan elderdiń kósh aldynda. Álem boıynsha joǵary tehnologııalyq ǵylymı jetistiktermen jasalatyn buıymdardyń 45 paıyzy osy Amerıkanyń enshisinde. Bul rette Japonııanyń kórsetkishi 20 paıyz. Jer asty qazynamyz keremet deımiz. Sony ıgerý úshin Amerıkanyń toqsan paıyz tehnologııasyn paıdalanamyz. Demek tapqanymyzdyń denin tehnologııa úshin solarǵa tóleýge májbúrmiz. Sonymen qatar, jahandyq tabys kózi jańalyqtyń qaı tilde taralýyna da tikeleı baılanysty. Qazaq tilinde aqparat taratý arqyly búkilálemdik jetistikke jete almaımyz. Orystyń tili de Reseı terrıtorııasynan shyqqan soń eshkimge qajeti joq. Ǵalam tili – aǵylshyn tili. Qazir dúnıejúzinde bolyp jatqan jańalyqtardyń 92 paıyzy aǵylshyn tilinde jaryq kóredi. Aǵylshyn tilindegi basylatyn aqparattar da, ǵylymı jańalyqtar da álemge tez taralady. Jastarymyzdyń aǵylshyn tiline den qoıýyn jaqsy nyshan dep bilemin. Men ózi maqtanýdy jek kóremin. Shamam kelgenshe, janymdaǵy jastarǵa kómektesýge tyrysamyn. Kómegimdi kórip, aǵalyq aqylymdy tyńdaǵan jastardyń maǵan degen iltıpatynan da kende emespin. Olardyń arasynda mınıstr, ákimder de, ǵalymdar men kásipkerler, tipten qarapaıym azamattar da bar. Árkimniń bul ómirden óz izdegeni bar. Sony tapqanyna qanaǵat etedi. Bul jaqsy nıet. Adal ómir formýlasy. Jalpy, adal adam jamandyqtardyń jolyna kedergi bolady. Adal bolý buryn da qıyn bolǵan, qazir tipten qıyn. Qazirgi zamandaǵy tosyn jaıttardy kórip – estigende jastar osy indetten aman bolsa dep tileımin. Jastarymyzdyń júregi taza, qoldary qııanatqa barmasa, bolashaq ta senimdi, erteńimizdiń jarqyn bolaryna kepildik sol.