TOQMAǴAMBETOV ASQAR

Toqmaǵambetov Asqar (1905-1983) - aqyn, jazýshy. Qazirgi Qyzylorda oblysy Tereńózek aýdanynda dúnıege kelgen.

Tashkent polıtehnıkalyq tehnıkýmyn, Máskeý Baspa ınstıtýtyn bitirgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan. «Lenınshil jas» («Jas alash»), «Lenın joly»(qazirgi «Syr boıy»), «Sotsıalıstik Qazaqstan» («Egemen Qazaqstan»), «Qazaq ádebıeti» gazetteri men «Ara» jýrnalynda ár túrli qyzmetter istegen. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Shymkent, Qyzylorda oblystary boıynsha jaýapty hatshysy bolǵan. Alǵashqy óleńder jınaǵy «Eńbek jyry» degen atpen 1928 jyly shyqqan. Asqar Toqmaǵambetov aqyndyq jolynyń alǵashqy kezeńinde Otan qorǵaý, ınternatsıonalızm taqyrybyna arnalǵan shyǵarmalar jazǵan. Otan soǵysy jyldarynda jaýyngerlerdiń maıdandaǵy erlikterin, halyqtar dostyǵy, soǵystan keıingi jyldarda beıbit ómir tynysyn óz shyǵarmalaryna arqaý etti. Asqar Toqmaǵambetov qazaq poezııasynda poema janryn damytýǵa eleýli úles qosqan aqyn. Onyń poemalaryn taqyryby, túri jaǵynan tórt topqa bólýge bolady: aýyl ómiri («Hat», «Baqyt kilti», «Qaskeleń», «Ómirge jol», «Agronom kóktemi»t. b.); elimizge eńbegi sińgen tarıhı adamdarǵa arnalǵan («Batyr Álı», «Aqyn taǵdyry», «Kreml saqshysy» t. b.); eldi, jerdi qorǵaý, otansúıgishtik, erlik taqyryby («Ajaldy jeńgen alyptar», «Batyrlar dastany», «Ýborşıtsa» t. b.); halyqtardyń dostyǵy taqyryby («Berlın kóshesinde», «Ispanııa», «Qarańǵytúnde», «Reın jaǵasynda» t. b.). Aqyn poemalarynda qazaq halqynyń kúres jolyndaǵy ómiri («Qara qyz», «Qandy jazý», «Tereń tolqyn») men keńes adamdarynyń tynys-tirshiligi («Kúzette», «Darııa syry», «Baldaqty Ospan», t.b.) sýrettelgen. «Aqyn taǵdyry» poemasyn Sáken Seıfýllınniń azamattyq, aqyndyq kelbetin ashýǵa arnaǵan. Aqynnyń «Bizdiń Sáýle», «Tap qorǵany», «Býdennyı marshy», «Bir, eki, úsh», «Qosh aman bol», «Kút meni», «Súıgen jarǵa», taǵy basqa lırıkalyq óleńderi ánge arnalǵan. Tańdamaly shyǵarmalarynyń jınaqtary jaryq kórgen.

Asqar Toqmaǵambetov aqyndyǵynyń jemisti salasy - onyń satıralyq týyndylary. Ol qazaq ádebıetindegi satıralyq poezııanyń negizin qalaýshy, ony qalyptastyryp, damytýshylardyń biri boldy. Onyń ótkir tildi syqaqóleńderi, feletońdary, mysaldary qoǵamdaǵy, adam boıyndaǵy qaıshylyqty qubylystardy synap, áshkereledi. «Kúlki-syqaq» jınaǵy, «Uıyqtaǵan bastyq», «Soqa men Qostambaev», «Bir myljyńnyń baıandamasy», «Myljyńnyń bet-aýzy», «Jelikken jeńgeılerge», «Kári jezde», «Bıdaı men qańbaq», «Saýysqan», «Mysyq pen shybyn», taǵy basqa týyńdylarynda aqyn adam boıyndaǵy unamsyz qylyqtar men ómirdiń kóleńkeli tustaryn dóp basyp, beınelep sýretteýde sheberlik tanytty. Asqar Toqmaǵambetov proza janrynda da jemisti eńbek etti. Ybyraı Jaqaev ómirin beınelegen «Qyran tuǵyrdan ushady» ( O.Bodyqovpen birge), Syr óńiri qazaqtary turmysynan jazylǵan «Syr dıqany», «Asyl azamat», «Áke men bala», «Qarbalasta», Qazan tóńkerisi qarsańyndaǵy aýyl ómirin sýrettegen «Aqmonshaq» povesterin jazdy.

Asqar Toqmaǵambetov -HІH ǵasyrda ómir súrgen qazaq aqyndary týraly jazylǵan «Jyr kúmbezi» atty tarıhı romannyń avtory. Dramatýrgııada «Eki zań», «Semafor ashyq», «Áziret Sultan» atty pesalar men «Marjan», «Bárimiz de sondaı bolsaq» atty kınostsenarııler jazǵan. S.Aınıdiń «Quldar» romanyn qazaq tiline aýdarǵan.

Qazan tóńkerisi, 1-dárejeli Otan soǵysy, úsh márte Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen, birneshe medaldarmen marapattalǵan.

Derek kózi:

Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 8 tom