TMU: Tarıhı quryltaıdyń búgingi beınesi
ASTANA. KAZINFORM — 6-7 qazanda Ázerbaıjannyń Gabala qalasynda Túrki memleketteri uıymynyń XII sammıti ótedi. Munda memleket basshylary saıası usynysyn aıtyp, túrki memleketteriniń ortaq máselelerin talqylamaq. Talqy alańynda ne aıtylýy múmkin, uıym qurylǵaly nendeı nátıjege qol jetti? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy sarapshylarmen birge saýaldarǵa jaýap izdedi.
Birlikke bir qadam: keshe men búginniń arasy
Túrki memleketter uıymy 15 jylda týys halyqtardy biriktirgen biregeı ınstıtýtqa aınaldy. 2009 jyly Keńes retinde qurylyp, 2021 jyly Uıym mártebesin ıelengen qurylymnyń ózara yqpaldastyǵy jyl sanap artýda. Qazir baýyrlas memleketterdiń saıası-ekonomıkalyq baılanysy bekem, mádenı-gýmanıtarlyq qatynasy qarqyndy. Dástúrli sammıtte ortaq múdde qalys qalmaı, árbir jurttyń úni aıqyn estilýi, teń múmkindik alýy basty mindetke aınalǵan. Ázerbaıjanda uıymdastyrylatyn jıynnyń da ózegi osy ustanymnan alshaqtamaq emes.
Teńdik degennen shyǵady, uıymda kórpeni ózine tartý joq, shyǵarǵan sheshimniń ıgiligin ortaq kórýge talpynys bar. Sammıttiń ózi TMU memleketterinde kezekpen ótip keledi. Mysaly, buǵan deıin Ázerbaıjanda uıym basshylarynyń otyrysy resmı de, beıresmı de uıymdastyryldy – Gabala qalasy kóshbasshylardy ekinshi márte qabyldap otyr.
Bıyl da baılanys bar, 2025 jyly Aqtaý qalasy Túrki áleminiń mádenı astanasy bolyp bekitilse, Bishkek qalasy Túrki memleketteri uıymynyń tsıfrly astanasy atandy.
Jalpy túrki memleketeri tranzıt-kólik, ekologııa, sport, ǵylym, bilim berý salalarynda keshendi damý josparyn jolǵa qoıǵan. Ózara kómekke negizdelgen gýmanıtarlyq bloktyń jumysy júıeli. TÚRKPA, Túrki ınvestıtsııalyq qory, Túrki akademııasy, TÚRKSOI sekildi quqyqtyq-saıası ınstıtýttar irgesin keńeıtip keledi.
2008 jyly úkimetaralyq baılanysty nyǵaıtý úshin Qazaqstannyń bastamasymen TÚRKPA uıymy quryldy. Uıymǵa múshe elder atalǵan qurylym arqyly zańnamalyq, mádenı-gýmanıtarlyq jáne parlamentaralyq yntymaqtastyqty damytýǵa tyrysady. Bıyl maýsymda Qazaqstan TÚRKPA-ǵa tóraǵalyq etýdi bastady.
QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń jetekshi sarapshysy Baýyrjan Áýkenniń sózinshe, TMU bastaýynda Qazaqstan tur. Ári túrki teńdiginde Qazaqstannyń úlesi mańyzdy.
– Uıym 2009 jyly Nahchyvanda qurylǵan bolatyn. Sodan beri sammıtterde kóterilgen kóptegen bastama birtindep júzege asýda. Mysaly, kólik-logıstıkalyq baǵytta Orta dálizdi damytýǵa basymdyq berilip, kedendik rásimderdi jeńildetý jáne elektrondyq ruqsat júıesin engizý qolǵa alyndy. Energetıka, jasyl ekonomıka, mádenı-gýmanıtarlyq almasý baǵyttarynda da naqty jobalar iske asyrylyp jatyr. 2023 jyly Qazaqstan tóraǵalyǵy kezinde «TURK TIME!» uranymen 80-nen astam is-shara ótkizilip, ekonomıkalyq, mádenı jáne ǵylymı salalardaǵy yntymaqtastyq jańa deńgeıge shyqty, – deıdi sarapshy.
Ortaq tarıh – ortaq til
Búginde akademııalyq ortadaǵy túrkilik tanymdy zertteý kemshin. Muny memleket basshylary men sarapshylar san márte aıtqanyn estidik. Osy oraıda 2010 jyly Astanada Halyqaralyq túrki akademııasy ashylyp, birqatar mańyzdy joba bastaǵany bar. Túrki álemindegi ortaq akademııalyq mekeme ǵylym men bilim salasyndaǵy yntymaqtastyqty úılestirýde. Túrkitaný salasyna dendeı enip, naqty aıtsaq, tarıh, arheologııa, etnologııa, antropologııa, ádebıet, til bilimin tereńdete tústi.
2022 jyly akademııanyń jańa tynysy ashylǵandaı: memleketter mindetti jarna aýdaryp, mamandar baılanysy jolǵa qoıyla bastady. Sol jyldan uıym tizgini Ázerbaıjan UǴA akademıgi ári Halyqaralyq Ortalyq Azııany zertteý ortalyǵynyń korrespondent múshesi Shahın Mustafaev qolynda.
Shahın Mustafaev bastaǵan túrki ǵalymdary mańyzdy birneshe jobany qolǵa alǵan. Sonyń biri – tarıhty qaıta jazý. Ǵalymdar túrki halyqtarynyń tarıhy týraly eki tomdyq jınaq ázirlep jatyr. Bastama túrki halyqtarynyń baı murasyn júıeli ári obektıvti túrde kórsetýge jasalǵan irgeli eńbek atanbaq.
Baýyrjan Áýken túrki halyqtarynyń ortaq tarıhy men mádenıetin zertteýi biregeılik sezimin arttyrady degen oıda.
– Atalǵan qadam saıası yntymaqtastyqqa oń áserin tıgizýde. Bolashaqta Túrki memleketteri uıymy tek saýda men logıstıka salasynda ǵana emes, sonymen birge tsıfrlyq transformatsııa, bilim, ǵylym jáne ınnovatsııa baǵyttarynda mańyzdy qadamdar jasaıdy dep senimmen aıtýǵa bolady, – deıdi sarapshy.
Ortaq murany oqý úshin túrki halyqtarynyń ortaq álipbıi kerek. Kóp buryn qııal esebinde qabyldanatyn bul ıdeıa qazir júzege asty. Ótken jyly Bakýde «Ortaq túrki álipbıi deklaratsııasy» qabyldanǵany este. Bastapqyda ártúrli synı pikir bolǵanymen, keıin baýyrlas ulttar bir mámilege kelgendeı. Tipti jaqynda Abaı Qunanbaıulynyń 180 jyldyǵyna oraı hákimniń «Qara sózderi» ortaq túrki álipbıinde jaryq kórdi.
Qazaq-ázerbaıjan múddesi
Uıymda Qazaqstan men Ázerbaıjan belsendi. Túrki álemindegi saıası-qoǵamdyq ózgeristiń kóbi qos eldiń alańynda sheshiletin úrdis paıda boldy. Sarapshylar mundaı ózgeristi qos taraptyń TMU múmkindigin tolyq paıdalanýǵa degen yntasymen baılanystyrady. Onyń ústine uıymnyń damyǵany tranzıttik habqa aınalǵysy keletin qazaq-ázerbaıjan qatynasy úshin aýadaı qajet dep otyr.
Bul boljam oryndy. Sebebi Qazaqstan men Ázerbaıjan kólik-logıstıkalyq baılanysyn jetildirip otyr. Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty boıynsha tasymaldaý kólemi 2,6 mln tonnaǵa jetti, al konteınerlik tasymaldaý 40,2 myń JFE-ge jetti. Mýltımodaldy tasymaldaýdyń tıimdiligin arttyratyn jobalar shoǵyry da mol: qazaq ýranynyń Ázerbaıjan arqyly tranzıti; Digital Silk Way sheńberinde sýasty TOBJ qurylysy (400 Tbıt/s); «Middle Corridor Multimodal» birlesken kásipornyn qurý bastamasy ataýǵa turarlyq.
Tasymal ekonomıkalyq ósimge áser etýde. Bıyl alty aıda Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy taýar aınalymy 331,7 mln dollardy qurady, bul ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 4,8%-ǵa artyq. Bizdiń eksporttyq kórsetkishimizdiń ósýine bıdaı, munaı jáne munaı ónimderin tasymaldaý áser etken. Al kórshimizdiń statıstıkasyn qubyrlar, alıýmınıı jáne tamaq ónimderi kóterip otyr.
Uıymnyń ishki saýda aınalymy áli de az
Túrki memleketteri rýhanı turǵyda ǵana emes, ekonomıkalyq áleýeti turǵysynan da alyp. Biraq, TMU múmkindikti qanshalyqty paıdalana alyp otyrǵany basy ashyq suraq. Nege deseńiz, TMU memleketteriniń taýar aınalymy – 1,1 trıllıon dollar, jıyntyq syrtqy saýda kólemi 850 mıllıard dollar shamasynda. Al ishki saýda aınalymy 7%-dy ǵana quraıdy.
Qazaqstanda da statıstıka máz emes. Ótken jyly Qazaqstannyń Uıymǵa múshe eldermen aradaǵy alys-berisi 11,4 mıllıard dollardan kóterilmedi – syrtqy saýdamyzdyń 8 paıyzyna teń.
Sondyqtan uıym ekonomıkalyq yqpaldastyqty damytýǵa nıetti. Buǵan deıin Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev alǵashqy qadamdy dál osy ishki saýda aınalymyn jaqsartýdan bastaý keregin aıtqan edi.
– Uıymǵa múshe memleketter arasyndaǵy ishki saýda nebári 7% nemese shamamen 58,17 mlrd dollardy quraıdy. Birneshe jyl buryn kórsetkish nebári 3%-dan aspaıtyn. Sondyqtan oń dınamıka bar deýge bolady. Endi qysqa merzimde kórsetkishti 10%-ǵa deıin jetkizýge tyrysamyz, – dep atap ótti Kýbanychbek Omýralıev.
Túrki elderi aımaǵynda 175 mıllıon halyq baryn ári jer aýmaǵyn eskersek, árbir uıymǵa múshe el naryqtan tarshylyq kórmeıtini anyq. Bul turǵyda ekonomıkalyq baılanys pen resýrstyq múmkindik jeterlik. Sarapshy Baýyrjan Áýkenniń pikirine súıensek, Ázerbaıjandaǵy sammıtte ekologııa, logıstıka, qaýipsizdik taqyryby tereń qaýzalýy yqtımal.
– Gabaladaǵy sammıtte túrki elderi úshin ózekti jańa baǵyttar kóterilýi múmkin. Sandyq ekonomıkaǵa kóshý, jasandy ıntellektini damytý, tsıfrlyq ınfraqurylymdy ortaq paıdalaný, sondaı-aq ekologııalyq turaqtylyq pen «jasyl» kún tártibi basty taqyryptardyń birine aınalmaq. Bul máseleler tek ekonomıkalyq qana emes, sonymen qatar strategııalyq mańyzy bar, óıtkeni túrki memleketterin jahandyq jańa tehnologııalyq tolqynǵa qosýǵa múmkindik beredi, – deıdi ol.
Sammıt ózegi tsıfrlandyrýǵa arnala ma?
TMU elderi tsıfrlandyrý úrdisine beıim ári daıyndyqty bastap ketken. Ásirese Orta dálizdegi júk tasymalyn arttyrý úshin kedendik tsıfrlandyrý boıynsha ortaq kelisimge kelýge jaqyn. Sarapshylardyń pikirinshe, Ázerbaıjanda ótetin basqosýda mindetti túrde tsıfrlyq qujattar qabyldanýy tıis. Kemi, tereń sımvolıkalyq máni bar kelisimder jasalady.
Rasynda, Transkaspıı baǵdary men túrki memleketteriniń saýda-sattyǵyn ilgeriletý kedendik reformasyz múmkin emes. Mamandar osy oraıda aqparat almasýdyń tehnıkalyq sharttaryn iske asyrý, ýákiletti ekonomıkalyq operatorlar (ÝEO) ınstıtýtyn damytýdy usynyp keledi. Oǵan qosa «Biryńǵaı tereze» júıesi men keden salasyna zamanaýı quraldardy engizý kerek degen oı kóp.
Memleket basshysy Túrki memleketterin tsıfrlandyrý isine shaqyrǵaly kóp ýaqyt boldy. 2022 jyly Samarqanda ótken kezekti sammıtte Astana hab halyqaralyq tehnoparki negizinde Túrki memleketteri uıymynyń Tsıfrlandyrý ortalyǵyn qurýdy usynǵan edi. Ǵylym jolyn jeńildetý úshin Túrki memleketteri uıymynyń «Tsıfrlyq kitaphanasyn» ashýdy aıtqany esimizde.
Baýyrjan Áýkenniń sózinshe, Túrki memleketteriniń tsıfrlandyrýǵa bet burýy saýda, kólik, sý resýrstary, aqparattyq qaýipsizdik baǵytynda tsıfrlyq sheshimder ázirleýge múmkindik beredi.
– Túrki memleketterine ortaq tsıfrlandyrý ortalyǵy qurylsa, kedendik jáne logıstıkalyq júıelerdi tsıfrlandyrýǵa, elektrondy úkimet standarttaryn úılestirýge jol ashady. Derekter qaýipsizdigin birlese qorǵaýǵa da kómekteseri anyq. Bul tek saýda men kólik salasyna ǵana emes, qarjy, bilim berý, densaýlyq saqtaý sııaqty baǵyttarǵa aıtarlyqtaı áserin tıgizbek.
Buǵan qosa, jasandy ıntellektiniń damýy álemdik ekonomıkany túbegeıli ózgerte alady: boljam boıynsha 2040 jylǵa qaraı ol álemdik JІÓ-ni 13 paıyzǵa arttyrýy múmkin. Túrki memleketteri osy jańa tehnologııalyq tolqynǵa der kezinde qosylsa, óńirlik básekege qabilettilikti kúsheıtip qana qoımaı, jahandyq ınnovatsııalyq úderisterge de óz úlesin qosa alady, – dedi B.Áýken.
Jalpy túrki memleketteri úshin sandyq ekonomıkanyń damýy asa mańyzdy. Sarapshylardyń boljamynsha, 2028 jylǵa qaraı tsıfrlyq ekonomıka kólemi 16,5 trln dollarǵa jetip, álemdik JІÓ-niń 17 paıyzyn quraıdy. ıAǵnı, tsıfrlandyrýdyń ekonomıkalyq tıimdiligi aıqyn kórinip otyr.
Qoryta aıtsaq, Ázerbaıjandaǵy túrki kóshbasshylarynyń basqosýy memleketterdiń saıası-ekonomıkalyq keleshegine tikeleı áser etpek. Bul bir jaǵynan TMU-nyń salmaqty alıansqa aınalǵanyn aıshyqtasa, endigi kezekte túrki áleminiń baýyrlastyqtyń jańa deńgeıine ótkenin kórsetedi.