Tyń ıgerýdiń Qazaqstan úshin zardaby da boldy – Sáýle Málikova
PETROPAVL. KAZINFORM – Bıyl tyń jáne tyńaıǵan jerlerdiń ıgerilgenine 70 jyl tolady. Keńestik bılik jyldarynda Qazaqstanda júrgizilgen áleýmettik-ekonomıkalyq saıasattyń shynaıy kórinisi tek elimiz egemendik alǵannan keıin ashylyp, jańasha zerdeleýge múmkindik týdy. Soltústik Qazaqstan memlekettik arhıviniń dırektory Sáýle Málikova bul taqyrypty tereńinen zerttep, «Tyń epopeıasy – tarıh tarazysynda» taqyrybynda ǵylymı kandıdattyq jumysyn qorǵap, tarıh ǵylymynyń kandıdaty atandy. Ataýly data qarsańynda tarıhshy tilshi suraqtaryna jaýap bergen edi.
- Sáýle Zeınollaqyzy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin elde qıyn jaǵdaı týǵany belgili. Jańa jerlerdi ıgerý sol kezdegi máselelerdi qanshalyqty sheshti?
- Bul tarıhı kezeńniń alatyn orny erekshe. N. Hrýşevtiń «jańashyl», «ozyq» saıasaty negizinde jeke basqa tabynýshylyqtyń zardaby joıylyp, qoǵamdyq-saıası ómirge aqyryndap ózgerister ene bastady. Tarıhta «Tyń epopeıasy» degen atpen qalǵan azyq-túlik molshylyǵyn jasaý baǵdarlamasynyń Qazaqstannyń bet-beınesin múldem ózgertip jibergeni de belgili. Saıası maqsatty kózdegen agrarlyq saıasattyń saldarynan Qazaqstan jeriniń eń kóp mólsheri erozııaǵa ushyrady. Ókinishke qaraı, sol kezeńde tyń ıgerý isi jappaı «jeńis» pen «jetistik», «bas aınaldyrar tabys» retinde mazmundaldy. Tarıhshylar kommýnıstik ıdeologııanyń qysymymen «sotsıalızmniń jetistikterin» madaqtaýǵa ǵana quzyrly boldy. Zertteýshilerdiń qolyna keńselerde jasaqtalǵan, tekserilip-túgendelgen resmı aqparat qana berilip obektıvti derekter qupııa túrde saqtalyndy.
Birneshe jylǵa sozylǵan soǵys, onsyz da nashar azyq-túlik jaǵdaıyn 1946 jylǵy qurǵaqshylyq odan saıyn ýshyqtyra tústi, dándi daqyldardyń shyǵymy tómendedi, bul tısinshe, mal sharýashylyǵyna da daǵdarys ákeldi.
SQO-da egistik kólemi: 1945 jyly 1940 jylmen salystyrǵanda 8,4%, sonyń ishinde dándi daqyldar alaby – 15,8%, al bıdaı sebý 38,7% azaıǵan. 1946 jyly kolhozdardyń 75,8%-y eńbek kúnge 1 kelige de tolmaıtyn astyq berildi, al qalǵan kolhozdarda eńbekke múlde aqy tólegen joq. Bul jazǵy qurǵaqshylyqpen qosa, halyqtyń ashtyqqa ushyraýyna sebepshi boldy.
Kúzde qurǵaqshylyq saldarynan bolǵan zalal tolyq eseptelgennen keıin, astyq urlaýǵa qatysty dep sanalǵan isterdi sottar 10 kún ishinde qarap, 1932 jylǵy 7 tamyzdaǵy zań boıynsha úkim shyǵarǵan. 1946 jyly SQO partııa komıteti astyq tapsyrý josparyn qarap, jospardy oryndamaǵan 416 kolhozdyń 102-siniń astyq tapsyrýǵa múldem qatyspaǵanyn anyqtaǵan. 231 adam qylmystyq jaýapqa tartyldy. Onyń ishinde: astyq jınaý men astyq daıyndaýdy buzǵany úshin 24, astyqty búldirgeni jáne rásýa etkeni úshin 18, astyqty urlap, talan-tarajǵa salǵany úshin 189 adam jaýapqa tartyldy. 209 adam sottalyp, atý jazasyna 2 kisi, 15 adam 10 jyl merzimge bostandyǵynan aırylǵan.
1946 jyly sharýalardyń qosalqy sharýashylyǵyna salynatyn salyqty kóbeıtý týraly úkimet sheshimi qabyldandy. 1948 jáne 1952 jyldary aýyl sharýashylyǵy salyǵy taǵy ósti.
Daǵdarystan shyǵý úshin aýyl sharýashylyǵyn naryqtyq qatynastarǵa baǵyttap, onyń naqty mehanızimderin tabý, sonymen birge menshikti, ásirese jerdi jekeshelendire otyryp, ekonomıkany damytýǵa jeke adamdardyń múddesin paıdalaný qajet edi. Kommýnıstik júıe tarıh aldynda ózin aqtap alý úshin, aýyl sharýashylyǵynyń ekstensıvti jolyn tańdaýyna májbúr boldy. ıAǵnı, Keńes odaǵy sııaqty ulan-baıtaq jerdi ıemdenip otyrǵan memlekette astyq óndirýdi molaıtýdyń bir ǵana joly – eldiń shyǵysynda bos jatqan, dálirek aıtqanda «Tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi» jappaı jyrtyp, astyq sebýge bel baılandy. Shynynda, bul úshin kóp aqyl-oıdyń, ǵylymı izdenisterge negizdelgen túbegeıli reformanyń qajeti shamaly edi.
Qazaqstannyń soltústik aımaǵynda tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerýdiń naqty tájirıbesi 1954 jylǵy 1 naýryzda bastaldy. Dálirek aıtqanda: Soltústik Qazaqstan oblysyna Almatydan tyń ıgerýshilerdiń birinshi otrıady, ekinshi eshelon Moskvadan 1954 jyly 1 naýryzda kelgen.
1954 jyldyń kókteminde Qazaqstanda tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý jumysy jappaı bastaldy: Aqmola, Kókshetaý, Qostanaı, Pavlodar jáne Soltústik Qazaqstan sııaqty respýblıkanyń bes oblysynda, sonymen qatar az mólsherde bolsa da Oral, Aqtóbe, Semeı, Qaraǵandy, Almaty oblystarynda tyń ıgerý jumystary bastalyp ketti. «Tyń ıgerýdiń» alǵashqy jylynyń ózinde Qazaqstanda 8 mıllıon 531 myń gektar tyń jáne tyńaıǵan jer ıgerildi.
1954 jyldyń ózinde tyń kóterý jónindegi jospar artyǵymen oryndaldy. Qazaqstanda 6,5 mln gektar tyń jer jyrtyldy. Astyqtyń jalpy túsiminiń mólsheri 7650 myń tonnaǵa jetti. Halyq alǵash ret toıyp nan jedi.
Tyńǵa aýqymdy materıaldyq qorlar tartyldy. Eldegi jáne respýblıkalardaǵy eginshilikpen aınalysatyn basqa aýdandardyń esebinen tyń ıgerý aımaǵyna qurylys materıaldary men tehnıka jiberildi. 1956 jyly 1953 jylmen salystyrǵanda traktor sany 213%, al kombaınmen qamtamasyz etý 237% ósti. Eger 1958 jyly respýblıkada 40 myńǵa tarta traktor tirkelse, 1960 jyldyń basynda olardyń sany 156,2 myńǵa jetti nemese 4 esege, al kombaındardyń sany 4,3 esege artty.
- Demek, tyń ıgerýdiń paıdasy boldy ǵoı?
Árıne. Qazaqstan Keńes odaǵy boıynsha astyq óndiretin negizgi aımaqtardyń birine aınaldy. Astyq óndiretin sharýashylyqtardyń turǵyndaryna áleýmettik-turmystyq jaǵdaı jasaldy, aýylda qajetti ınfraqurylym qalyptasty. Tyń ıgerýshilerde kóterińki rýh, eńbekke degen qulshynys joǵary bolǵany ras. Eńbek ozattary kóptep shyǵyp, sotsıalıstik jarystar uıymdastyryldy. Astyq jınaýdyń túrli ádisteri dúnıege keldi. Tyń ıgerý bıdaıdy ǵana emes, astyqtyń ózge túrlerin ósirýge de májbúrledi.
Tyń ıgerý isine ǵalymdar da kólemdi úles qosty. Olardyń arqasynda egin sharýashylyǵyna jaramdy tyń jerlerge zertteýler júrgizilip, bólingen jer telimderi iriktelip, jańa sovhozdarda sharýashylyq pen turǵyn úı qurylystary josparlandy, sýsyz jerlerdi sýlandyrý jobasy jasalyndy. Tyń jerdiń jaǵdaıyna sáıkes keletin mashınalar oılap tabyldy. Biraq osy kezeńge deıin tyń ıgerý isindegi ǵalymdardyń alatyn róli jetkiliksiz zertteldi. Naqty materıaldar tek tyń ıgerý tarıhyna arnalǵan keıbir eńbekterde ǵana kezdesedi. Olar shaǵyn, ári ǵalymdardyń úlesi týraly tolyq málimet bere almaıdy. Sondyqtan bul máseleniń tereń zerttelmeýi tyń ıgerý tarıhynyń aqtańdaq betterin arttyrady.
Tyń ıgerý barysynda jańashyl bastamalarǵa jol ashyldy. Onyń biri – stýdenttik qurylys otrıadtary. 1954 jyldyń kúzinde Qostanaı oblysy Taran aýdanynyń jastary jańa bastama kóterdi. Olar respýblıkamyzdyń barlyq eńbekshilerin mádenı-aǵartý mekemeleriniń qurylystaryn salý jáne jóndeý, olardyń jumysyn jaqsartýǵa shaqyrdy. Bul bastama halyq tarapynan úlken qoldaý tapty. 1955-56 jyldary aýyldyq eldi mekenderde 17 mádenıet úıi, 450 klýb, 300 kitaphana, 50 oqý zaly, 500-den astam «qyzyl burysh», 10 stadıon jáne sport alańdary salyndy, 230 eldi meken radıomen, 170 eldi meken elektrmen qamtamasyz etildi. L.I. Brejnev «Tselına» kitabynda tyńnyń 90 jańa qalanyń salynýyna septigin tıgizgenin jazady. Biraq Qazaqstan úshin onyń utymdy tustarynan góri ákelgen zardaby orasan.
- Qandaı?
- Tyń ıgerilgen aýdandardyń geografııalyq, ulttyq-etnografııalyq, ekologııalyq beınesi ózgerdi. Geografııalyq kartada ulttyq mazmunynan aıyrylǵan eldi mekender jappaı boı kóterdi. Máselen, «Moskovskıı», «Astrahan», «Gorkıı», «Baýman», «Sımferopol» jáne taǵy basqa osyndaı ataýlar kóbeıdi.
Agrarlyq reforma ǵylymı negizdelgen ekonomıkalyq zańdylyqtarǵa súıene otyryp jasalǵan joq. «Tyńǵa shabýyl» eshqandaı daıyndyqsyz, tez bastaldy. «Soqanyń júzi qara topyraqty qunarly jerlerge de, jaıylymǵa baı betegeli dalaǵa da, sondaı-aq sortań jerlerge de salyndy. Ekpindi komsomol-jastar men ınternatsıonaldyq brıgadalar «qazaq dalasynyń ishek-qarnyn aqtaryp tastady», - dep jazady Sh. Murtaza. Júzdegen, myńdaǵan jáne mıllıondaǵan gektar jyrtylǵan aımaqtar týraly málimet-raporttar joǵaryǵa berilip jatty. Tapsyrmany asyra oryndaý úshin 6,3 mln gektar jerdiń ornyna 1954 jyly 8,5 mln gektar jer jyrtyldy. «Tyńdy baǵyndyrýshy belsendilerdi» joldyń, astyq qoımasynyń bolmaýy da esh abyrjytqan joq. Úlken eńbekpen ósirilgen astyq júz myń tonnalap qyrmanda, sonshasy destelengen kúıi ashyq dalada, jańbyr men qardyń astynda shirip qaldy. Eger buǵan jalqaýlyq pen sharýaǵa qyrsyzdyqty qosatyn bolsaq, 15 myń traktor synyp, únemi jóndeýde turdy. Kóptegen zertteýshiler tyń óndirisiniń áleýmettik tıimdiligine saraptama jasaǵan kezde ortasha ómir súrý deńgeıi, balalar ólimi, kadrlar aýysymy, qylmystyq jáne sharýashylyq qylmystar, jasyryn jumyssyzdyq, jergilikti turǵyndardyń kóńil-kúıi, alkogolızmniń taralýy, jer ekologııasy jáne basqa máselelerge soqpaı aınalyp ótken. Budan bólek, ǵalymdardyń esebi boıynsha tyń ıgerý kezinde topyraq gýmýsynyń joǵalýy 15-20 paıyzǵa, keıbir jerlerde 23 paıyzǵa deıin jetken. Al búgingi kúni burynǵy tyń jerlerdegi gýmýs quramynyń joǵalýy 35 paıyzǵa jetti jáne bul protsesti qalpyna keltirý múmkin emes.
1951-1965 jyldary elimizde jylqynyń sany 365,7 myńǵa azaıyp ketken, birjaqty saıasattyń saldarynan jalpy mal sharýashylyǵy, onyń ishinde iri qara ósirý kenjeledi, jaıylymy mol qazaq dalasynda qoı ósirýge kóńil bólingen joq. Ras, jyldar ótken saıyn mal basynyń óskeni baıqalady. Biraq bul Keńes ókimetiniń agrarlyq saıasatynyń jemisi emes, tabıǵı qubylys bolatyn. Qazaqstanda 1980 jyldardyń ózinde mal sany jyl saıyn baıaý ósip otyrdy. Tyń ıgerý jyldary shoshqa sany artyp, 4 eseden astam ósken degen málimet kommýnıstik jetistik retinde jarııa etilip keldi. Alaıda salystyrmaly túrde qorytyndy jasaý úshin, aldymen sonyń aldyndaǵy kórsetkishti alý qajet. Demek, buryn shoshqa ósirilmegen qazaq dalasynda bul túliktiń sany týraly sóz etýdiń ózi artyq.
Tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý uranymen asyǵys júrgizilgen sharalardyń qoǵamdyq-áleýmettik, demografııalyq saldary az ýaqyt ishinde Qazaqstannyń soltústik aımaǵynda qazaq ultynyń úlesi azaıyp qaldy. Jańa sovhozdardy jumysshy kúshimen qamtamasyz etý úshin Keńes odaǵynyń túrli aımaqtarynan ondaǵan ulttyń ókilderi, jumyssyz júrgender, qylmystyq elementter, aýyl sharýashylyǵy kásipterine mashyqtanbaǵan áskerı qyzmetkerler, bir sózben aıtqanda, qazaq halqynyń ómir salty, minez-qulqy jóninde eshqandaı túsinigi joq myńdaǵan adam keltirildi. Osylaısha, qazaq halqynyń myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan ulttyq erekshelikteri men salt-dástúrleri, mádenı qundylyqtary aıaqqa basyldy. Internatsıonaldyq tárbıe degen jeleýmen, tyńǵa kelgenderdi jappaı orystandyrý saıasaty júrgizildi. Bul qazaq halqy úshin óteýiniń orny tolmas, Hrýşev tarapynan jasalǵan naǵyz keshirilmes kúná der edim.
