Tilegen Sadyquly: Asharshylyqty zertteýde jas tarıhshylardan Bekmahanovtyń fanatızmin kútemiz
- Tilegen Sadyquly, jalpy, ótken ǵasyrdyń otyzynshy jáne qyrqynshy jyldar aralyǵy qazaq halqynyń taǵdyrynyń eń bir qıly da qaıǵyly kezeńi dep aıtýǵa bolady. Naqty asharshylyq kezinde qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qansha adamnyń qurban bolǵany týraly bizdiń tarıhshylarymyzdyń ortaq tujyrymy bar ma?
- Bul endi qazaqtyń tarıhyndaǵy, kúni keshe Keńes odaǵyn mekendegen basqa da halyqtardyń tarıhyndaǵy aýyr kezeń boldy. Qazirgi tarıhshylar da, saıasatkerler de jıyrmasynshy ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy qıyndyqty totalıtarlyq saıasattyń zardaby dep aıtyp júrmiz. Zardap degen sóz qazaqtyń uǵymynda óte aýyr sóz ǵoı. Onyń zardaby ártúrli: materıaldyq shyǵyn nemese stıhııaly túrde bolýy múmkin. Biraq, adam shyǵyny degen eshýaqytta ornyna kelmeıtin nárse. Sol jyldardaǵy zardaptyń eń basty tıgizgen zııany - adamdardyń qyrylǵany.
1926 jylǵy málimet boıynsha, orta eseppen qazaqtyń jalpy sany 5,5-6 mıllıonǵa jýyq bolǵan eken. Qazir ózińiz qoıǵan suraq boıynsha qaraıtyn bolsaq, qansha qazaq qyryldy degende ártúrli málimet aıtylyp júr. Ortaq tujyrymdy surasańyz - oǵan biz qazir jaýap bere almaımyz. Óıtkeni, qazirgi tańda tarıhshylar 2,5-3,5 mıllıonǵa jýyq adam óldi degen sandardy aıtyp júr. Demograf Maqash Tátimov qyrylǵan qazaqtyń sany 3 mıllıonnan asyp ketti dep aıtqan.
Shyn mánisinde, 1925 jylǵy Goloşekınniń «Kishi qazan» saıasatynan keıin qazaqtyń qaly óte qıynǵa ushyrady. ıAǵnı, eń birinshi ári basty zardaby - jappaı kúshtep ujymdastyrýdan keldi. Qazaqtyń qolynan maly ketti. Negizgi kúnkóris kásibinen aıyryldy. Osynyń saldarynan qazaq qyrǵynǵa ushyraı bastady. Ásirese, eń aýyr kezeń - 1932-1933 jyldar. Qazir tarıhshylar da, zertteýshiler de osy máseleni kóterip júr. Al jıyrmasynshy jyldardyń basyndaǵy 1,5 mıllıon adamnan aıyrǵan asharshylyqtyń, sodyr saıasattyń saldaryn biz kezinde aıtqanymyz joq. 1920 jyldan 1921 jylǵa qaraǵan kezeńde Qazaqstannyń soltústik jáne batys óńirinde 1 mıllıonnan astam adam asharshylyqtan opat bolǵan. ıAǵnı, jańa ekonomıkalyq saıasatqa kóshýge baılanysty sodyr saıasattyń keselinen sol kezde de halyqtyń kóbi qyrylyp ketti. Jappaı qýańshylyq boldy da, mal ketti. Mynany qarańyz, sodyr saıasat degennen shyǵady: ol kezde bolshevıkter salyqtyń formasyn qoıǵan. Qazaqtyń aýylynyń bári egin salmaıdy. «Maly bar aýylǵa bálen tonna astyq beresiń» dep salyq salynǵan. Odan bas tartýǵa pármensiz sorly qazaq barady da, qolyndaǵy malyn bazarǵa satyp, eki-úsh ese qymbatqa astyq bıdaı satyp alyp, sony salyqqa berip otyrǵan. Halyq kúızelmegende qaıtedi? Bul - jıyrmasynshy jyldyń sońynda 21-shi jyldyń basynda bolǵan nárse. Odan keıingi - «Kishi qazan» saıasaty. ıAǵnı, bizdiń qalyptasqan ómir saltymyzdan - mal sharýashylyǵynyń negizgi túrinen aıyrý birinshi kezekte zardapqa ákep soqtyrdy.
Kimde náýbet boldy? Árıne, birinshi qazaqta boldy. Basqa kórshi Azııa elderi - myna ózbekter, basqa elder olaı qyrǵynǵa ushyraǵan joq. Olar óıtkeni, tabanyn tirep, ózderiniń kúıki tirshiligi negizin saqtap qaldy. Ondaı qatty «Kishi qazan» sekildi tóńkeris ol jaqtarda bolǵan joq. Qazaqtyń sorlap qalǵany - osydan.
- Demek, sol kezeńde qazaqqa salynǵandaı salyq ózbektiń nemese tájiktiń moınyna túsken joq pa?
- Joq. Salyndy. Saıasat barlyq jerde birdeı boldy. Biraq, olardyń ómir saltyn qurtyp jibermeı, saqtalyp qalýyna múmkindik berdi. Al bizdiń negizgi dástúrmen ǵasyrlar boıy qalyptasqan sharýashylyǵymyzdyń túri - mal sharýashylyǵyn túp-tamyrymen qoparyp, byt-shytyn shyǵardy. Qazaqtyń qolyndaǵy malyn jıyp alyp, kolhozdarǵa biriktirý kezinde ne istegen? Ómiri úırenbegen halyqty aparady da, malyn jıyp alady. Onyń eshqandaı bazasy joq. Jem-shóp daıyndalmaıdy. Mal qyrylmaǵanda qaıtedi? 1932 jylǵy málimet boıynsha, qazaqtyń iri-qarasynyń úshten ekisi qyrylǵan. Jylqysynyń jaqsysynyń kóbi ketip qalǵan. Mal ketti degenińiz - qazaqtyń kúıi ketti degen sóz. Onyń saldary asharshylyqqa ákep soqtyrdy. Mine, eń náýbet - ujymdastyrýdyń eń aýyr júgi - bizdiń basymyzǵa túsken sebebi sol dep oılaımyz.
- Jalpy, qazirgi ýaqytta tarıhshylardyń, ádebıetshilerdiń birqatary «sol kezdegi saıasat qazaq ultyn maqsatty túrde joıýdy» kózdedi degen pikir bildiredi. Sol pikirge tarıhshy retinde ne der edińiz?
- Endi, arnaıy qazaqty qurtý kerek, joıý kerek degen tapsyrma bolmaǵan shyǵar. Biraq, sol kezeńdegi qazaqty basqarýǵa kelgen bılik basyndaǵylardyń osy saıasatty júrgizgeni haq. Goloşekın Fılıp Isaevıch 1925 jyly ólkelik partııa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp keldi degen neni bildiredi? Ol Stalınge jazǵan hatynda aıtady: «Qazaqtar uıyqtap jatyr. Qazaqtyń aýyldarynda sotsıalızmniń ıisi joq. Bulardy oıatý kerek» deıdi. Oıatý kerek degen - túp-tamyrymen qoparý degen sóz. Ekinshiden, osy saıasatqa qarsy shyqqan qazaqtyń myqty belgili tulǵalaryn qýǵynǵa saldy. Bul ozbyrlyqqa eń birinshi qarsy bolǵandardyń biri - Smaǵul Sádýaqasov. Ne istedi? Aqyry, onyń qalaı ólgenin de biz tolyq bilmeı otyrmyz. Basqalar da solaı boldy. Qyzyl shoqpardyń qazaqtyń basyna birinshi tıgeni ras.
Onyń ústine, men myna jaıdy erekshe atap óter edim. Basqa túrki tektes halyqtardan góri qazaqtyń ishinde oqyǵan, zııaly, kózi ashyq myqty qaıratkerler kóp boldy. Alash partııasynan bastap Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly sekildi qaıratkerlerdiń bolǵanyn bilesizder. Turar Rysqulovtyń Keńes Odaǵy úkimetiniń Halyqtyq komıssarlar keńesi tóraǵasynyń orynbasary bolyp, sondaı dárejege kóterilgeni - bireý esirkegennen emes. Myqtylyǵymen, bilimimen sondaı dárejege shyqty. Ol ashyq sol tustaǵy ozbyr saıasatqa qarsy shyqty. Sol úshin pantúrkıst, ıaǵnı túrki halyqtaryn biriktirýshi, ultshyl dep kórsetip, ony qurtyp jiberdi. Solaı emes pe!? Keńes úkimetin birinshi qoldap, aq gvardııashylardyń qýǵyn-súrgininen aman qalǵan Sáken Seıfýllın ne boldy? Aqyry sol, qyzyl shoqpardan kóz jumdy. Sákenniń qaı jerde jerlengenin osy kúnge deıin anyq bilmeımiz. Mine, sondyqtan osy bir-eki faktor óziniń rólin atqarýy múmkin. Úshinshi faktor, men aıtar edim, qazaqtyń ornalasqan jerin, geografııasyn qarańyzdar. Eń birinshi, Reseı patshalyǵy kezindegi ekspansııalyq otarlyq saıasat on segizinshi ǵasyrdyń basynda qazaq jerinen bastaldy. Sodan keıin baryp HІH ǵasyrdyń ortasynda Orta Azııaǵa keldi. Aldymen qazaqty baǵyndyryp, birneshe ákimshilik reformany júrgizgennen keıin baryp keldi. Osynyń bári aınalyp kelgende myń ólip, myń tirilgen qazaqtyń basyna shoqpar bolyp tıdi.
- Evreı ulty nemiske «Holokostty» moıyndatpaq túgili, myń jyl burynǵy tilin tiriltip, el bolyp, álemdegi eń ozyq ulttardyń qatarynan kórinip otyr. Al biz 80 jyl burynǵy ǵana tarıhymyzdy túgendeı aldyq pa?..
- Mynaý tarıhyńnyń túp-tamyrynyń tereńde jatqany úshin ony jaı sózben emes, naqty málimettermen, derektermen dáleldeý kerek. Bizde ol málimet, derek joq emes, bar. Biz sony kezinde joǵaltyp aldyq. Endi qazir sony taýyp, jumys isteýdiń bastapqy qadamy jasalyp jatyr. 2004 jyly «Mádenı mura» degen úlken baǵdarlama iske qosyldy. Sonda bir sheti shyǵys, bir sheti batystan biz qujattardy jınaqtaı bastadyq. Ushan-teńiz materıal bar. Endi sony ıgerýimiz kerek. Ony tek jınap alyp, hattap, sórege salyp qoıý emes - ol tarıhı qujattarda ne jazylǵanyn biletin myqty ǵalymdar kerek. Jigerli jastar qajet. Arab tilinde, kóne shaǵataı tilinde jazylǵan nemese qytaı, Eýropanyń basqa tilderinde jazylǵan materıaldar kóp qoı. Sonaý on tórtinshi ǵasyrdyń sońynda on besinshi ǵasyrdyń muǵdarynda batystan kelgen ǵalymdardyń ózi qazaqty keremet maqtap ketken. Sondyqtan, qazaqtyń tarıhynda aıtatyn máseleler kóp. Sony shynaıy ǵylymı paıymdaýdan shyǵarý degen másele - ol endi bolashaqtyń isi. Biraq, bolashaqtyń isi dep arqany keńge salýǵa bolmaıdy. Belsendi túrde jumys isteýimiz kerek.
- Bizdiń tarıhshylar sol materıaldardy qanshalyqty ıgere alyp jatyr?
- Qazir qudaıǵa shúkir tarıhshylar úshin bir oń zaman týdy. Birinshiden, bizdiń jastaý kezimizde arhıvpen jumys isteý degen bir qııamet bolatyn. Bári jabyq boldy. Jibermeı, ustap otyrdy. Al endi qazir ondaı joq. Múmkindikti jasap jatyrmyz. Bul bir. Ekinshiden, qazir bilim saıasatynyń bir jaqsy keńistiginiń magıstratýraǵa, doktorantýraǵa oryn bólip jatyr. Jas tarıhshylarǵa biz asharshylyq sekildi asa zerttelmegen taqyrypty berýge tyrysamyz. Biraq, osy bir kezindegi Ermuhan Bekmahanov sekildi uly tarıhshylarda bolǵan qaıtpas fanatızm, jan dúnıesimen berilip, osy ǵylymdy ekshep ketetin jas urpaq áli azdaý. Joq dep aıtýǵa bolmas. Azdaý. Qazir sol magıstratýra men doktorantýraǵa túsken sol ataqty alyp alyp, sodan keıingisin kóremiz degen beıimmen jumys istep ketetinder bar. Áıtpese, qazir múmkindik zor. Sondyqtan, asharshylyqtyń zerttelý jumysynda jas tarıhshylardan Bekmahanovtyń fanatızmin kútemiz.
Men mysaly kandıdattyq dıssertatsııa qorǵaǵan kezde partııalyq taqyryptar boldy. Sonda arhıvke kirgen ýaqytta bizge dápter berip, alba-julba kesik-kesik búkil dápterden jalbyraǵan bes-alty ǵana málimetti alyp shyǵatynbyz. Qalǵanynyń bárin aıtýǵa tyıym salatyn. Qazir ondaı joq. Basqasyn bylaı qoıǵanda, «Mádenı muramen» kelip jatqan materıaldyń ózin ıgerip al. Eń birinshi jiger kerek. Myń ólip, myń tirilgen qazaqtyń tarıhyn zertteıtin myqty jastar kerek dep oılaımyn. Joq dep aıtpaımyz. Men tarıh fakýltetiniń dekanymyn. Jas tarıhshylardy tárbıeleýge tyrysyp jatyrmyz. Biraq, munda oılanatyn máseleler kóp...
- Qazaqtyń barlyq jerinde asharshylyq kezinen qalǵan molalar, qorymdar barshylyq. Sol qorymdar zerttelip jatyr ma?
- Ol suraǵyńyzǵa bylaı dep jaýap berer edim. Ol asharshylyqtaǵy suraýy joq qyrylyp qalǵan halyq túgili, qazir úlken tulǵalarymyzdyń ózin taýyp, tolyq ómirin zertteı almaı jatyrmyz. Jańa aıtqanymdaı, Sáken Seıfýllınniń qaıda jerlengenin bilmeımiz. Sondyqtan, birinshi kezekte belgili bir tulǵanyń izdeýshisi, urpaǵy bolatyn bolsa, onda ol jumys júrýi múmkin. Al tolyq deńgeıde úlken memlekettik jáne ǵylymı deńgeıde jumys júrgizilip jatyr dep men aıta almaımyn. Qazaqtyń kez kelgen jeri asharshylyqtan bylaı qoıǵan kúnde de úlken lagerler júıesi - GÝLAG-tyń alpysqa jýyq lagerleri men bólimsheleri bolǵan. Bir ǵana KarLAG-tyń ózinde jetpis myń tutqyn boldy. Sonyń qyrylyp qalǵandaryn ekiniń birin izdep surap jatqan joq. Myna jerde kezinde KarLAG-tyń ortalyǵy bolǵan Dolınka degen jer bar. Sonda Mamochkın beıiti deıdi. Barǵandar biledi. Sonda óli týǵan balalar nemese asharshylyqta qyrylǵan balalardyń jerlengen jeri tómpeshik-tómpeshik bolyp jatyr. Aınalasynyń bári lager bolǵan. Qazir anaý KarLAG-ta, basqa keńestik lagerlerde qyrylǵan basqa ulttyń ókilderi, qazaq pen orys qana emes, Eýropa elderiniń halyqtary, polıak, nemis, majarlardyń urpaqtary kelip, lagerlerdiń ornyna eskertkish qoıyp ketip jatyr. ıAǵnı, izdeýshisi bar. Sol jerde óldi-aý degen joramalmen kelip jatqandar da barshylyq. Árıne, ekinshi jol - NKVD-nyń arhıvynda. Qupııa arhıvterde aty-jónderiniń bári tizilgen. Máselen, «Eske alý kitapshasy» degen bar. Reseıde de, bizde de tabylyp jatyr. Sonda tabylǵan adamdardyń attary belgili bolyp, qaı jerde jerlengenderi shyǵyp, anyqtalyp jatqandar bar. Onyń bári izdeniske baılanysty. Eger júıeli túrde izdeıtin bolsaq, biraz adamnyń atyn tabýǵa bolady. Biraq, sonyń ózinde sol jerde boldy dep aıtýdyń ózi qıyn másele. Úlken izdenisti talap etedi. Biraq másele - qıyn zamannyń qurbany bolǵan adamdardyń aty umyt bolmaýy kerek. Tipti, «Eske alý kitaby» shyǵatyn bolsa, ıaǵnı ol arýaq rıza bolyp jatady ǵoı. Aty umytylyp qalǵan joq, tizimde qaldy degen sóz.
- ıAǵnı, opat bolǵandardyń tizimi jasalady degen senim bar ǵoı?..
- Múmkin. Qazir ol bastalyp jatyr. Biraq, qujattardyń qanshalyqty tolyq ıgerilgenin maǵan aıtý qıyn. Sebebi, olar - mıllıondar. Myńdar emes - mıllıondar. Al mıllıondardyń bárin qoparyp izdeý - ol bolashaqtyń isi.
Foto:el.kz