Teńge tarıhy týraly aqıqat áli aıtylǵan joq - akademık Oraz Baımuratov
- Oraz Baımuratuly, táýelsizdiktiń bir atrıbýty sanalatyn teńgeniń tarıhynda jurtshylyq nazaryna ilinbegen jaıttar áli jetkilikti ǵoı. Qarjy jáne bank júıesindegi kásibı ǵalym retinde jurtshylyqpen óz oılaryńyzdy bólisseńiz?
- Bizdiń ulttyq valıýtamyz 1 kúnde paıda bolǵan joq. Onyń ózindik tarıhy bar. Ol evolıýtsııa túrinde paıda bolyp, damyp kele jatyr. Valıýta tarıhy derbestikpen tyǵyz baılanysty. Men ekeýin esh ýaqytta ajyratpaımyn. Valıýta - derbestiktiń qyzmetine jatady. Onyń bir atrıbýty, tiregi. Táýelsizdik te bir kúnde paıda bolǵan qubylys emes. Biz aımaqtyq sharýashylyq esepti engizý bastamasyn kóterdik, bul ıdeıany zertteý úshin 80-shi jyldardyń sońyna qaraı KSRO Ǵylym akademııasynda 5-6 adamnan turatyn arnaıy top quryldy. Oǵan men bul máseleni eń alǵash kótergen ǵalymdardyń biri retinde ǵana, Máskeýdegi áriptesterimniń jeke shaqyrýynyń arqasynda ǵana endim. Onda sarapshy ǵalymdardyń jan-jaqty talqylaýynan keıin aımaqtar, respýblıkalar sharýashylyq esepke kóshsin degen tujyrym jasaldy. Keıbir respýblıkalar ulttyq baılyqty jasaǵanymen ózderinde onyń bolmashy bóligin ǵana alyp qalatyn. Sondyqtan bul ıdeıa respýblıka basshylaryna da unap, kúlli Keńes odaǵynda úlken pikirtalasqa ulasty jáne onyń tóńireginde saıası kúsh shoǵyrlana bastady. Óıtkeni damýdyń sharýashylyq esepten keıingi satysy derbestik edi. Sol kezdiń ózinde-aq keıbir ǵalymdar derbestik týraly aıta bastady. Bul úlken úrdis saıası qozǵalysqa aınalyp, sharýashylyq esepke kóshý ıdeıasynyń jemisin Baltyq jaǵalaýy elderi kórdi. Oǵan ımperııalyq bılik ashyq qarsy bolǵan joq.
- Qazaqstanda ulttyq valıýtany engizý týraly saıası sheshim qalaı qabyldandy?
- Derbestikti valıýtasyz jasaýǵa bolmaıtyndyqtan 1980 jyldardyń ortasynan bastap men ózimshe ulttyq valıýta qandaı bolý kerek, onyń baǵamy qalaı jasalýy qajet ekendigin zerttep, maqalalar jaza bastadym. Sondyqtan 1991 jyly táýelsizdik alǵannan keıin valıýtaǵa kóshý endi ońaı bolatyn boldy dep oılaǵan edim. Biraq biz 2 jyldaı ulttyq valıýtasyz júrdik. Óıtkeni ıdeıa daıyn bolǵanymen, saıası sheshim bolmady. Ony qabyldaıtyn - Prezıdent. Biz Reseı rýbli aımaǵynda qalyp qoıdyq. Al basqa respýblıkalar odan birtindep ketip qaldy. Sondyqtan Joǵarǵy Keńes depýtaty retinde bul máseleni sessııada birneshe ret kóterip, nege ózimizdiń valıýtamyzǵa kóshpeımiz dep sóz sóıledim. Óıtkeni rýbl qunsyzdanyp, qaǵazǵa aınala bastady. Sol kezde basqa elderdiń keıbir azamattary saban aqshany mashınalap, vagondap tasyp respýblıkadan taýar men shıkizatty satyp alyp ketip jatty. Mysaly, 1992 jyly aqpanda, bıliktiń zań shyǵarýshy joǵarǵy organynda aıtqan: «Bizge qaǵaz aqsha týraly oılaný qajet. Tujyrymdama jasap, jańa aqshanyń baǵamyn anyqtaý kerek. Bul jumys baıaý júrýde. Reseı óz aqshasyn jarııalaǵan kezde taǵy kesh qalýymyz múmkin. Oǵan aldyn ala daıyndalý kerek», degen sózimdi repýblıkalyq gazetter kóshirip basty. Alaıda biz óz valıýtamyzdy engizýde keshiktik. Ideıasyn bárinen buryn aıtsaq ta, ony iske asyrýda taǵy da kósh sońynda qalyp qoıdyq. Ózimdi ulttyq valıýta ıdeıasynyń avtory retinde buǵan áli kúnge deıin ókinemin.
- Rýbl aımaǵynda qalyp qoıýdan Qazaqstan ekonomıkasy qanshalyqty zııan shekti?
- Ony esepteý qıyn emes. 1992 jyly Qazaqstannyń 2010 jylǵa deıingi damýy jónindegi keshendi boljaý jasadyq. Onda rýbldiń quny joq ekeni, taýardyń tegin ketip jatqany aıtyldy. Naqty somasy qazir esimde joq. Bizdiń respýblıka ekonomıka jaǵynan Odaq boıynsha Reseı men Ýkraınadan keıin 3-shi orynda turdy. Ekonomıka neǵurlym úlken jáne valıýta qundylyǵy tómen bolsa, onyń zııany soǵurlym kóp bolady. Biz ol kezde ulttyq valıýtaǵa aýyspaǵandyqtan keremetteı zııan shegip otyrdyq. Mysaly, 1991 jylǵy qarashanyń 10-y kúngi maqalamda, «ulttyq valıýtany engizý naryqtaǵy ahýaldy jaqsartýǵa múmkindik beredi. Jańa aqsha tutynýshylar qyzyǵýshylyǵyn qorǵaıdy. Óndirisshilerdi básekege qabiletti taýar óndirýge yntalandyrady», dep jazdym.
Jalpy ǵylym óz mindetin atqardy. Ulttyq ekonomıkany qalyptastyrýdyń ıdeıasy aıtylyp, teorııalyq negizderi jasaldy. Biraq saıası sheshim kesh shyqty. Ideıa alǵash kóterilgen kezde Qazaq SSR Ǵylym akademııasyndaǵy óndiristik kúshterdi zertteıtin keńeste jumys jasadym. Akademııanyń aqyl-oı ortalyǵy retinde ol búkil ǵalymdardy biriktirip otyrdy.
Osy arada teńgeniń tarıhyna qatysty myna máseleni de aıta ketkendi paryz dep sanaımyn. 1992 jyly ıdeıa qabyldanyp, tujyrymdama jasalyp, zań daıyndaıtyn jumys toby quryldy. Ony Dáýlet Sembaev pen Saýyq Tákejanov basqaratyn. Ulttyq valıýtanyń ataýy teńge bolsyn degen usynystar onyń aldynda eń aldymen qazaq gazetterinde jaryq kórdi. Marqum Saýyq Tákejanov jumys tobynda ultyq valıýta ataýyna qatysty sheshim qabyldanǵan kezde bul usynysty qoldap, qabyldanýyna yqpal etti. Qarapaıym halyq qazir eń sońǵy sheshimdi ǵana kórip otyr. Beınelep aıtqanda, qoıylymnyń aıaǵyndaǵy sahnanyń jabylar kezin. Oǵan deıin qoıylymnyń 1, 2 aktileri bolady ǵoı. Men sony aıtyp turmyn.
- Teńgeniń ózge valıýtalardaǵy baǵamy qalaı jasaldy?
- Valıýta baǵamy alǵashqy kezde 1 dollarǵa shaqqanda 4,75 teńge boldy. Oǵan deıin óz maqalalarymda ulttyq valıýtanyń 1 AQSh dollaryndaǵy baǵamy 13 teńge shamasynda bolý kerek dep jazyp júrgenmin. Máskeýde júrgen kezimde jumys toby asyǵys óz sheshimin shyǵaryp jiberipti. Bul jerde olar ulttyq valıýtany kóteremiz dep oǵan ekonomıkalyq emes, saıası turǵydan qaraǵan. Bul ózi qyzyq jaǵdaı. Sheshim qabyldaǵanda saıası jaǵy kesh kelse, teńgeniń baǵamyn belgileýde ol basym bop ketti. Biraq 1,5-2 aıdyń ishinde valıýta baǵamy 1 dollarǵa shaqqanda 15 teńgege kóterildi jáne odan keıin de ınflıatsııa kóbeıip ketti. Eger valıýta baǵamy negizsiz joǵary qoıylmaǵanda, ol munshalyqty kúrt quldyramas edi.
- 1999 jyly aqpanda teńgeni erkin júzýge jibergennen keıin de ahýal birden ózgere qoıǵan joq qoı?
- Ol eksporttyq operatsııalardyń tıimdiligin kóterý úshin jasaldy. Teńge neǵurlym tómen bolsa, eksport salalaryna paıdaly. Teńgeni erkin júzýge jibergennen keıin onyń baǵamy 1 dollarǵa shaqqanda 140-120 teńge aralyǵynda turdy. Byltyr ulttyq bank teńgege devalvatsııa jasady. Sonyń nátıjesinde teńgeniń baǵamy 120-dan 150-ge kóterildi. Meniń oıymsha, devalvatsııany basqasha jasaýǵa bolar edi. Birinshiden, ony birden 150-ge aparmaı tómendeý qoıýǵa bolar edi. Birden sekiris jasaýǵa bolmaıdy. Ekinshiden, onyń aldynda Ulttyq bank tóraǵasy osy baǵamdy ustap turamyz dep aıtty. Munda turǵan qandaı mán bar deıtin shyǵarsyz. Óıtkeni bul shara teńge baǵamyna qatty áser etti.
- Ol ekonomıkaǵa qanshalyqty tıimdi boldy?
- Devalvatsııa eksportshylarǵa tıimdi boldy. Valıýta ákeletin kózder - munaı-gaz sektory men metallýrgııa jáne bıdaı eksporty. Tarazyda tepe-teńdik, sáıkestik bolýy kerek. ıAǵnı eksporttyq salalardyń múddesi basqa salalardyń múddesimen teńestirilip otyrýy qajet. Bizde áli de balans joq. Eksporttyq salalardyń múddeleri basym. Bul óte kúrdeli másele. Biraq ony sheshýge bolady. Devalvatsııa kezinde otandyq taýar óndirýshiler men qarapaıym halyqtyń múddesi jan-jaqty eskerildi dep aıta almaımyn. Áli kúnge deıin ekonomıkanyń basqa salalaryndaǵy shyǵyn kólemi aıtylmaıdy. Eger ol aldyn ala eseptelse, myna toptyń múddesi mynadaı boldy dep jurtshylyqqa nege jaı-japsaryn aıtpaıdy.
Devalvatsııa qajet nárse edi. Alaıda ol da kesh jasaldy. Basqarý degenniń ózi der ýaqytynda kerekti sharalardy qabyldap otyrý degen sóz ǵoı. Mundaı sheshimniń kesh qabyldanýyn bizdiń úkimet músheleriniń bilimi jetpegendikten deýge bolmaıdy. Bul jerde múddeler taıtalasy tur. Múddeler kúresi ashyq bolyp, erkin pikirtalas jasalsa, oǵan eshkim qarsy bolmaıdy. Ekonomıkany ártaraptandyrý úrdisi tolyq júzege asqan kezde ǵana toptardyń emes, qoǵamnyń múddesi aldyńǵy orynǵa shyǵatyn bolady.
- Valıýta baǵamyna qandaı boljamyńyz bar? Qarjy mınıstrliginiń jurtshylyqqa satýǵa shyǵarǵan MAOKOM-dar devalvatsııadan qorǵanýǵa yqpal ete ala ma?
- Qazir álemdik naryqta shıkizat baǵasy túsken soń eksporttan valıýta az kelýde. Sodan keıin suranys joǵary bolǵannan soń dollardyń quny joǵary bolýda. Bul qundy qaǵazdardy saýdaǵa shyǵarýdyń ózindik tıimdiligi bar. Bank depozıtterinde paıyz úlken bolǵanymen táýekel joǵary. Munda paıyzy tómen bolǵanymen táýekeli tómen. Bul turaqtylyqqa jaqsy. Devalvatsııadan qorǵanýdyń durys joly.
- Damyǵan elderde qaǵaz ben metall aqshanyń arasynda aıtarlyqtaı alshaqtyq joq. Bizde bul másele qalaı júrip jatyr dep oılaısyz?
- Bizde teńgeniń baǵasy tómen. Teńge baǵamy joǵary bolsa, metall aqshanyń quny da joǵary bolar edi. Valıýta shyǵarǵan kezde bizde baǵam durys qoıylmady. Sonyń saldarynan áli kúnge tıyn eseptelmeıdi. 1 tıynǵa esh zat ala almaısyz, kelmeıdi. Bul aqsha aınalymynyń joǵary deńgeıge jetpegeniniń kórinisi. Ol jolǵa túskende mundaı jaǵdaı bolmaıdy. Teńgeniń quny joǵarylaıdy. Jaqsy aqsha aınalymy bolǵan jerde tıynǵa da zat alýǵa bolady. Bul úshin ekonomıkany kóterip, aqsha aınalymy úderisin jaqsartý kerek. Onyń joldary kóp.
- Qazir álemniń barlyq elinde aımaqtyq valıýtalar shyǵarý máselesi talqylanyp jatyr. Dollar rezervtik valıýta retinde qansha ýaqytqa deıin qala beredi?
- Ol kúrdeli másele. Ekonomıkalyq jaǵynan dollardy bir kúnde aýystyramyn deý qıyn. Al birneshe eldiń basshysy jınalyp sheshimder qabyldasa, olar tek saıası turǵydan sheshedi. Ekonomıkalyq turǵydan sheshý úshin biraz ýaqyt kerek. Ol evolıýtsııalyq jolmen júrýi qajet. Eger olar erteń dollardy aýystyramyz dese, bosaǵan aqsha ekonomıkaǵa keri áser etedi. Bizde mıllıardtaǵan, Qytaıda trıllıondaǵan dollar jatyr. Sondyqtan bul úrdis ekonomıkalyq turǵydan aqyryn júrip otyrýy kerek. Rezervtegi dollardan qutylý úshin Úndistan men Qytaı Halyqaralyq valıýta qorynan altyn satyp alyp jatyr. Olar osylaı ózderindegi dollardyń belgili bir bóliginen qutyldy. Onyń naqty kólemi bizge belgisiz. Qazir aımaqtyq valıýtalar qurý úrdisi men dollardan qutylý úrdisi qatar júrip jatyr.
Dollardyń jaǵdaıyn kórip otyrmyz, álem boıynsha tómendep bara jatyr. Onyń negizi - AQSh ekonomıkasynda. Dollardy qulatyp jatqan ondaǵy rýhanı damýdyń tómendigi. Dollar qýǵan toptar túrli qarjylyq pıramıdalar quryp jatyr. Olar ony stanokqa salyp kóbeıtip, basyp shyǵaryp, baıyp jatyr. Eńbek qaıda? Eńbeksiz baıý turaqty baıý emes. Ol jaqsylyq emes.
- Artyq aqsha biz sııaqty damýshy elge kelse, saban aqshaǵa ekonomıka tótep bere almaýy múmkin ǵoı?
-Iá. Aqsha aınalymynda keshigýge múldem bolmaıdy. Ony Reseı rýblinen kórdik qoı. Odan sabaq alýymyz kerek. Eger taǵy keshiksek, dollardan da zardap shegemiz. Onyń aldyn alý úshin monıtorıng júrgizip otyrý qajet. Bizde daǵdarystan buryn ol joq bolatyn. Kóp elder daǵdarystyń kelgenin baıqamadyq dep otyr ǵoı. Onyń ózindik ındıkatorlary bolady. Bul týraly ǵalymdar talaı ret jazdy. Alaıda oǵan kóńil bólgen eshkim bolmady.
Bul - álemdegi ekonomıkalyq qurylymdardyń bir qasireti. Óıtkeni basqarý júıesinde de, ǵylymda da ekonomıster otyr. Ekeýi bir-birimen baqtalas. Eger ekonomıka qıyn bolsa, basqarýda otyrǵandar ǵylymǵa jaba salady,sender aıtpadyńdar dep. Eger ekonomıka damyp ketse, bizdiń eńbegimiz deıdi. Bul buryn da bolǵan, alda da bola beretin shyǵar dep oılaımyn.
- Ortalyq Azııa elderiniń aımaqtyq óz valıýtasyn jasaý múmkindigi shyndyqqa qanshalyqty jaqyn?
- Ortalyq Azııa Odaǵyn qurý ıdeıasynyń kóterilgenine birshama ýaqyt ótse de áli kúnge deıin naqty áreketter az. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta Ortalyq Azııa elderi óz valıýtasyn jasaıdy dep men aıta almaımyn. Aımaqtyq valıýtany Ortalyq Azııamen qurý óte qıyn. Olardyń basqarý júıesi de, ekonomıkasy da ártúrli jáne jaqyndaýdyń ornyna alystap bara jatyr.
- Ekonomıkalyq daǵdarystan tezirek shyǵýǵa bank júıesiniń qosar úlesi qomaqty ǵoı. 2010 jyldyń alǵashqy toqsanynan bastap elimizde tikeleı ınvestıtsııalaý qorlarynyń jumysyn jandandyrýǵa mán berilip jatyr. Bul másele týraly sizdiń paıymdaýlaryńyz qandaı?
- Investıtsııalyq qorlardy qoldaýymyz kerek. Óıtkeni olar qarjyny tikeleı ekonomıkaǵa salady. Banktiń aparýy da. aparmaýy da múmkin. Tikeleı ınvestıtsııalyq qorlarǵa buryn kóshýimiz kerek edi. Olardyń úlesi tómen. Bizde qazir bank júıesi basym. Bank júıesindegi reformalar túbine jetkizilgen joq, onyń problemalary bar dep burynnan-aq aıtyp kelemiz. Oǵan úkimettiń kózi daǵdarys kezinde ǵana aıqyn jetti. Sondyqtan endi reformany aıaqtaý kerek. Onsyz daǵdarystan tolyq shyǵa almaımyz. Óıtkeni qazirgi bankterdiń bári batystyń modelimen jumys isteıdi. Batystyń modeliniń bir kemshiligi, nesıe naryǵynda jaqsy kórinedi. Nesıe naryǵy - eń táýekeli joǵary, eń senimsiz naryqtardyń biri. Onda paıyz degen tetik bar. Ol - ınflıatsııanyń, turaqsyzdyqtyń joly. Eger bulaı kete berse, 4-5 jyldan keıin qaıtadan daǵdarys bolady. Osyny túsinetin jaǵdaıǵa jettik aý deımin. Nesıe júrgen jerde daǵdarys bolady, bola da beredi. Onyń balamasy - ınvestıtsııalyq qorlar, ıslam bankteri. Sondyqtan da bul jerde nesıeni paıyzsyz tetikpen berýdi oılastyrý kerek. ıAǵnı ınvestıtsııa arqyly ekonomıkaǵa tikeleı jiberý qajet. Ony damytýdy memleket qarjy ınstıtýttary arqyly qoldap otyrýy tıis. Álemde qazir ıslam bankteri damyp jatyr. Biz oǵan jańa kirisip jatyrmyz. Men ony 5 jyl buryn aıttym. Daǵdarys kezinde álemde tek ıslam bankteri ǵana turaqty bop shyǵýda. Oǵan ne aıtýǵa bolady.
- Ekonomıkada turaqty damýǵa qalaı qol jetkizýge bolady?
- Meniń kózqarasym boıynsha, bul úshin áleýmettik ekonomıkaǵa kóshýimiz kerek. Áleýmettik ekonomıkanyń 3 tiregi bar. Birinshisi - demokratııa, ekinshisi - demografııa, úshinshisi - rýhanııat. Osy 3 tirekke súıengen ekonomıka ǵana turaqty damıdy. Sonyń arqasynda valıýta da nyǵaıyp, baǵamy turaqty bolady. Qazir 3 tirektiń jaǵdaıy onsha emes. Bir-birimen baılanysy joq. Oǵan biz ǵana emes, álemniń ózge elderi de jetken joq. Damyǵan elderde bir ǵana tirek bar. Demokratııaǵa ǵana súıenip, demografııa men rýhanı damý tómendep ketti. Olarda moral joǵary emes. Bir tirekpen ekonomıka esh ýaqytta turaqty bola almaıdy. Sondyqtan daǵdarys bola beredi. Ol halyq jaǵdaıyn tómendetedi.
- Álemdik daǵdarys ıpotekadan bastalǵan joq pa?
- Joq. Men olaı deı almaımyn. Kóp adam solaı deıdi. Olar aısbergtiń tóbesin kórip qana aıtyp júr. Onyń denesi sýdyń astynda jatyr. Daǵdarys qoǵamdaǵy rýhanı damýdyń jáne demografııanyń tómendiginen bastaldy. Nátıjesinde sybaılastyq pen jemqorlyq qanat jaıdy. Qanaǵat joq. Mıllıarder bolam dep esi shyǵyp júrgender álemde kóp. Olardyń basynda ekonomıkalyq vırýs otyr. Onyń nesi jaman deısiz ǵoı? Neǵurlym adamnyń basy materıaldyq qundylyqqa beıimdelse, aqshaǵa beıimdelse, ol basqa rýhanı baılyqty da, otbasyn da umytady. Nátıjesinde sana tómendep ekonomıkany qaıtarady. Keri baılanys degen bar ǵoı.
- Ekonomıkany basqarý tetikteri qanshalyqty jumys jasap jatyr?
- Ekonomıkany basqarýda retteý joq dep aıta almaımyz. Onda problema da jetkilikti. Biraq ta memlekettik retteýdegi basty kedergi, menińshe -jemqorlyq. Jemqorlyq bar jerde tıimdi basqarý qıyn. Ol qoǵamdaǵy eń basty másele. Ony qurtýdyń eki baǵyty bar. Birinshisi - rýhanı damý. Rýhanı jaǵynan jetilgen adam para berýden de, ony alýdan da qorqady. Ony retteıtin tetik onyń ishinde, júreginde ornalasqan. Ekinshisi - zań. Eger tek zań arqyly sheshemin desek osy ýaqytqa deıin qaıda qaldyq.
Qazir bizdiń strategııalyq baǵytymyz Reseı, Eýropa bolyp otyr. Orta Azııa Odaǵynyń bolashaǵy ázirge myqty emes. Eýropaǵa tereze ashyp jatyrmyz ǵoı. Oǵan qarsy emespin, nege ony shyǵysqa da ashpaımyz. Quldyrap bara jatqan Eýropany qaıta-qaıta aıta beremiz. Olardyń problemalaryn kórmeı otyrǵan sııaqtymyz. Olar tyǵyryqtan shyǵarar joldy Azııa elderinen izdep jatyr.
- Qarjy bank júıesindegi mamandardyń biliktiligine qandaı baǵa beresiz?
- Bizdiń mamandar batystyń ilimimen daıyndalǵan. Keıbiri batystaǵy joǵary oqý oryndaryn bitirgen. Elimizdegi bilim men ǵylym júıesinde de batystyń yqpaly kúshti. Eger batys órkenıetiniń tómen túsip bara jatqanyn moıyndasańyz, onda oılaný kerek, osy durys pa dep. Jańa zamannyń kadryn basqasha daıyndaý kerek. Álemde jańa dáýir týyp jatqanyn moıyndaý qajet. Biz úlgi tutatyn batys úlgisi materıaldyq baılyqtyń sońynda júr. Ekonomıkasy solaı qurylǵan. Qazir rýhanı, materıaldyq baılyqty teń ustaǵan bankırler joq. Biraq bolashaqta bılik jańa zamannyń kadrlarynyń qolyna kóshedi. Olardyń saıasaty da, qundylyqtary basqa bolady.
- Áńgimeńizge rahmet?
