Teńge qalaı basylady: banknot fabrıkasynan eksklıýzıvti reportaj
ASTANA. KAZINFORM — Búgin – Ulttyq valıýta kúni. Osydan 32 jyl buryn Qazaqstan óziniń valıýtasyn engizip, derbes qarjy júıesine kóshken edi. Teńgeniń qorǵanys deńgeıleri men qalaı basylatyny týraly – Kazinform tilshisiniń eksklıýzıvti materıalynda.
Otyz jyldyń ishinde teńge álemdegi eń ásem, qorǵanysy myqty ári kópshilikke tanymal valıýtalardyń birine aınaldy. «Saka Style» atty jańa serııa halyqaralyq syılyqqa da ıe boldy. Al 10 000 teńgelik qaǵaz aqsha High Security Printing nusqasy boıynsha álemdegi eń úzdik banknota atandy.
Tsıfrlyq tehnologııalar qarqyndy damyp, elektrondyq tólemder keńinen qoldanyla bastasa ta, qolma-qol aqsha ustaıtyndar da az emes. Sondyqtan aqshany qorǵaý men jalǵan qaǵaz aqshamen kúresý áli de ózekti másele. Ulttyq banktyń málimetinshe, bir mıllıon kýpıýraǵa shaqqanda jasandy aqsha sany bireýden de az.
– Ár banknot nomınalynyń óz qorǵanys elementteri bar. Nomınaly joǵarylaǵan saıyn qorǵanys deńgeıleri de kúrdelene beredi. Biz olardy úsh deńgeıge bólemiz. Birinshi deńgeı – qarapaıym. ıAǵnı adam banknotty arnaıy quraldarsyz, tek kózben qarap, túpnusqa ekenig anyqtaı alady. Mysaly, banknotty jaryqqa qaratqanda arnaıy tańba kórinedi. Banknotty ártúrli buryshtan qaraǵanda jiptiń túsi ózgeredi, al sýretter ár buryshtan ártúrli kórinedi. Keıbir qorǵanys elementteri banknotty basyp shyǵarý kezinde engiziledi, ıaǵnı arnaıy basyp shyǵarý ádisteri arqyly jasalady, - deıdi QR Ulttyq banki banknot fabrıkasynyń bas dırektory Jomart Qajymuratov.
Ekinshi deńgeıde de ýltrakúlgin sáýlesi nemese ınfraqyzyl jaryq sekildi qarapaıym quraldar qoldanylady. Arnaıy kartalar arqyly jiptegi beıneniń ózgerisin kórýge bolady. Mysaly, sýpermarkettegi kassırler banknottaǵy UV elementterdiń bar-joǵyn tekseretin quraldardy paıdalanady.
– Úshinshi deńgeı – bul eksperttik-krımınalıstıkalyq deńgeı. Mysaly, bir qalta kúldiń arasyna banknot boldy ma, joq pa, sony anyqtaı alamyz. Sondaı-aq bul qorǵanys deńgeıi aqshany óńdeý kezinde qoldanylady. Eger birneshe banknotty ámııan ishinde tekserý kerek bolsa, ony bir sátte jasaýǵa bolady. Al kúndelikti tonnaǵa nemese bir jarym tonnaǵa deıin aqsha óńdeletin bolsa, ár banknotty arnaıy iri suryptaǵyshtar tekseredi. Olar qaǵazdyń sapasyn, jiptiń tústerin jáne arnaıy qurylǵylar arqyly tekseriletin belgilerdi anyqtaıdy, - dep qosty Qajymuratov.
Jańa «Saka Style» serııasyndaǵy banknottar qorǵanys standarttaryn jańa deńgeıge kóterdi. Serııa aty – «Saka Style», sebebi dızaınde saq dáýiriniń kórkem oıý-órnekteri qoldanylǵan. Banknottardyń beınesinde ómir aǵashy, samǵaǵan búrkit, sheksizdiktiń sımvoly retinde DNQ spırali sııaqty kórinister bar. Al kelesi betinde janýarlar, qar barysy jáne tabıǵı motıvter beınelengen. Sondaı-aq Zaılıı Alataýynyń taýlary jáne sımvoldyq qalqan-oıýlar kórsetilgen. Serııanyń dızaıny jáı ǵana jańartylmaǵan. Onda ulttyq bolmys, tabıǵat, tarıh jáne mádenı murany vızýaldy sımvoldar arqyly tereń beıneleıdi. Jańa teńgelerde jarqyn dızaınmen qatar, qolmen sıpaǵanda seziletin búdirli elementter de bar.
«Saka Style» serııasyndaǵy banknottardyń ólshemi de ózgerdi. Bıiktigi burynǵydaı qalǵanymen, uzyndyǵy nomınalyna qaraı ulǵaıa beredi. Endi bul banknottardy qoldaný burynǵydan da yńǵaıly bolmaq. Sonymen qatar óndiristi tıimdi júrgizýge múmkindik beredi. Osy ádemi jáne senimdi banknottardy shyǵarý úshin eń zamanaýı jabdyqtar qoldanylady. Banknot fabrıkasynyń bas ınjeneri Andreı Shevchenko osy jyly jańartylǵan jabdyqtyń múmkindikteri týraly aıtyp berdi.
— Bul jabdyq banknottardy jeke-jeke suryptaý úshin arnalǵan. Mashına banknotty alady da, ony arnaıy tekserý qurylǵysynan ótkizedi. Sodan keıin banknottaǵy beıneni jáne málimetterdi salystyryp, sáıkestigin tekseredi. Eger banknot qandaı da bir parametr boıynsha talapqa saı kelmese, alynyp tastalady. Suryptaý mashınasy sapasy men arnaıy tekseriletin belgileri boıynsha talapqa saı kelmeıtin banknottardy aınalymǵa shyǵarmaıdy. Mashına túsinbeı qalǵan banknottar arnaıy qaltaǵa túsedi. Eger banknota qandaı da bir parametr sáıkes kelmese, ol álgi qaltaǵa túsip, keıin qaıta óńdelýi múmkin. Al parametrlerge múlde saı kelmeıtin banknottar dereý joıylady. Olar mıllımerden de kishkentaı maıda bólshekterge usaqtalady. Sapaly banknottar birden oraý protsesinen ótedi. Olarǵa belgi japsyrylyp, qaptalǵannan keıin daıyn bolady, - dedi Andreı Shevchenko.
Banknot mashınaǵa kirgen sátten bastap shyqqan ýaqytqa deıin eshbir qyzmetker oǵan qol tıgizbeıdi. Teńge basatyn mashınanyń eń joǵary jyldamdyǵy – sekýndyna 44 banknot. Bir aýysymda shamamen mıllıon banknot shyǵara alamyz, dedi banknot fabrıkasynyń bas ınjeneri Andreı Shevchenko.
Bir aýysymda shyǵarylǵan mıllıon banknottyń árqaısysy birneshe deńgeıli sapa tekserýinen ótedi. Banknottarda 10-nan astam qorǵanys elementteri bar: arnaıy tańbalar, mıkrobaspa mer optıkalyq belgiler. Sondyqtan bul banknottardyń jalǵan túrin jasaý óte qıyn.
Sot saraptamalary ortalyǵynyń Instıtýtynda naqty teńge men jalǵan banknottardyń aıyrmashylyǵyn jaqsy biledi. Sapaly jasalǵan jalǵan banknottardy qarapaıym adam shynaıy aqsha dep qabyldaýy múmkin. Ony jyldam tekserýdiń joly banknotty qolmen sıpap, qaǵazynyń tyǵyzdyǵyn anyqtaý, ony jaryqqa ustap qarap shyǵý, arnaıy tańbasyn jáne qorǵanys jibiniń bar-joǵyn tekserý. Qalǵan barlyq málimetterdi Astanadaǵy Sot saraptamalary ortalyǵynyń bas sarapshysy Anara Jalǵabekova aıtyp berdi.
– Shyn teńge erekshe dybys shyǵarady. Bul erekshe shıqyl qaǵazdyń joǵary sapasynyń belgisi. Banknottardyń arǵy beti jarqyraıdy jáne dınamıkalyq effektisi bar. Sýretterdiń orny ózgerip kórinedi. Shynaıy teńge tyǵyz bolady ári ýltrakúlgin sáýlege jalǵan banknottan ózgeshe áser beredi. «Saka Style» jańa dızaındary eń sońǵy qorǵanys elementterimen jabdyqtalǵan. Eki tústi mıkrotalshyq, mıkrobaspa jip, banknotty eńkeıtkende diril áserin beredi. Jańa serııadaǵy 10 000 teńgelik banknotta altyn tústi bederleý bar. Qazaqstan eltańbasy arnaıy boıaýmen beınelengen. Teńge jasalatyn qaǵazdyń sapasy óte joǵary ekenin atap ótken jón. Sondaı-aq nashar kóretinderge arnalǵan elementter de bar. Jalpy, bul serııa qorǵanys standarttaryn jańa deńgeıge kóterip, vızýaldy jáne qolmen seziletin elementterdi biriktirgen, sondyqtan jalǵan banknot jasaý óte qıyn, - deıdi ol.
Sarapshy Anara Jalǵabekovanyń teńgemen jumys istep júrgenine 32 jyl toldy. Ol aralyqta 2 000 jáne 10 000 teńgelik banknottardyń jalǵan túri jıi jasalatynyn baıqaǵan. Bir kezderi 10 000 teńgelik banknottardyń jalǵan túri kóbeıip ketken. Al 2 000 teńgelik banknottardyń jaǵdaıy erekshe: jalǵan aqsha jasaýshylar banknotty ekige bólip, ekinshi bóligin qoldan jasaǵan. Muny ne úshin jasaǵanyn Sot saraptamalary ortalyǵynyń Instıtýtynyń bas sarapshysy osylaı túsindirdi.
– Múmkin, osylaısha bir 2 000 teńgelik banknottan 4 000 teńge jasap, múmkindiginshe kóp jalǵan aqsha satýǵa tyrysqan bolar. Jalpy, meniń oıymsha, teńgeniń sapasyn únemi jaqsartý qajet. Jáne bizdiń memleket dál solaı istep jatyr. Dızaın men qorǵanys elementterin únemi jańartyp otyrý qajet, óıtkeni alaıaqtar tynbaıdy, — dedi ol.
Ulttyq banktiń málimeti boıynsha, mıllıon shynaıy banknotqa shaqqanda tek 0,5 banknot qana jalǵan bolady. Qazirgi ýaqytta aınalymda 6 nomınaldy banknot bar. Jaqynda 500 teńgelik banknot jańa dızaında shyǵarylmaq, al 2026 jyly 20 000 teńgelik banknot eń sońǵy qorǵanys tehnologııalarymen daıyndalady. Bul eń úlken nomınal bolǵandyqtan, onda 20-dan astam qorǵanys deńgeıi bolady. Bıznes pen halyq úshin qolma-qol aqsha tólem júıesiniń mańyzdy bóligi bolyp qala bermek. Al jańartylǵan dızaın men qorǵanys banknottarǵa degen senimdilikti arttyrady.