Teńge dızaıny 31 jylda qalaı ózgerdi
ASTANA. KAZINFORM - Qazaqstanda 15 qarashada Ulttyq valıýta kúni atalyp ótedi. Dál osy kún qarjygerlerdiń de kásibı merekesi sanalady.
Teńgeniń tarıhy 1993 jylǵy 3 qarashadan bastaý alady. Dál osy kúni ulttyq valıýtany aınalymǵa engizý jónindegi memlekettik komıssııa qurylǵan bolatyn. 1993 jylǵy 12 qarashada «Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq valıýtasyn engizý týraly» Jarlyqqa qol qoıyldy. Al 15 qarashadan bastap teńge elimizdegi jańa tólem birligine aınaldy.
Alǵashqy banknotalar Anglııada basylyp shyqty.
1995 jylǵy 19 mamyrda Qazaqstanda Banknota fabrıkasy resmı túrde ashyldy. Qarajat únemdeý úshin Banknota fabrıkasyna jańa ǵımarat salmaı, onyń ornyna «Gıdromash» AQ zaýytynyń bir korpýsyn jóndeýden ótkizý týraly sheshim qabyldandy.
1995 jyly fabrıkadan 83 mıllıonnan astam banknota shyǵaryldy, kelesi jyly 104 mıllıonnan astam banknota basyldy. 1997 jyly Banknota fabrıkasy Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń tólqujattary men jeke kýálikterin de shyǵara bastady.
Qazaq valıýtasyn beınelegen dızaınerlerler — Tımýr Súleımenov, Meńdibaı Alın, Dosbol Qasymov, Aǵymsaly Dúzelhanov, Qaırolla Ábjálelovter.
«Teńge» – tarıhı ataý. Orta ǵasyrda túrkilerdiń kúmis monetalary «denge» nemese «tanga» dep atalǵan. Bul ataýdy akademık Saýyq Tákejanov usynǵan edi.
Sarapshylar ulttyq valıýta ataýyn tańdaýda úlken tartys bolǵanyn, «altyn», «aqsha», «tanga» (tenga) nusqalarynan bólek «som» dep ataý da usynylǵanyn aıtady. Sebebi KSRO banknottarynda rýbl qazaq tiline aýdarylǵanda osylaı atalǵan eken.
Teńgeniń júzden bir bóligin «tıyn» dep ataıdy.
Ulttyq valıýtanyń óz sımvoly bar (₸). Bul belgi — teńgeniń grafıkalyq túri – transkrıptsııada «teńge» sózi bastalatyn «t» dybysyn, sondaı-aq «táńiri» dybysyn bildiretin kóne túrki alfavıtiniń sımvoly.
Sımvol aqsha birliginiń turaqtylyǵy ıdeıasyn, joǵary áleýetin, damý dınamıkasyn jáne el ekonomıkasynyń ósýin bildiredi.
Teńgeniń bes býyny
Ulttyq valıýtanyń alǵashqy leginde «Portrettik serııa» qoldanylǵan. Avtorlar banknot betterinde qazaqtyń uly tulǵalarynyń sýretterin jarııalady.
Osylaısha tuńǵysh ret aqsha betinde ál-Farabı, Súıinbaı, Qurmanǵazy, Shoqan Ýálıhanov, Abaı, Ábilqaıyr han, Abylaı han beıneleri jaryq kórdi.
Ulttyq valıýtanyń ekinshi legi Qazaqstanda basylyp shyqty. Jańa serııa «Ál-Farabı» dep ataldy.
Shyǵys oıshylynyń beınesi 200-10000 teńgege deıingi banknottarǵa basyldy. Bul aqsha aınalymda kóp bolǵan joq. Adam beınesi salynǵan banknotalar tez jyrtylyp, myjylatyndyqtan sýretshiler portrettik sýretterden bas tarta bastady.
Ulttyq valıýtamyzdyń úshinshi býyny 2006 jyly Báıterek beınesimen jaryq kórdi.
Bul joly dızaınerler aqsha betinde tek Qazaqstannyń tarıhyn ǵana emes, sáýleti men tabıǵatyn da syıǵyzýǵa tyrysty. Teńgeniń betinde ashyq alaqan, Tuńǵysh Prezıdenttiń qoly, Ánurannyń notalary basyldy.
2011 jyldan bastap jańa valıýta aınalymǵa shyǵa bastady. «Samuryq» serııasyndaǵy nomınaly 500, 1 000, 2 000, 5 000, 10 000 jáne 20 000 teńge bolatyn aqshanyń bir jaq betine «Qazaq Eli» monýmenti men ushyp bara jatqan kepterler beınelendi, ekinshi jaq betine Almaty qalasynyń, Ertis ózeniniń, Ústirt jazyǵynyń panoramasy beınelendi.
Atap óterligi, eń úlken qaǵaz aqsha — 20 000 teńge 2015 jyly Ulttyq bank teńge baǵamyn «erkin aǵymǵa» jibergennen keıin jaryq kórdi.
Banknota dızaınyn ózgertý – álemde keńinen taraǵan tájirıbe. «Saq stıli» jańa aqsha serııasyn aınalymǵa engizýdegi negizgi maqsat – ulttyq valıýtanyń qorǵanys deńgeıin arttyrý, ony paıdalanýǵa yńǵaıly etý, sondaı-aq Qazaqstannyń mádenı qundylyqtary men tarıhyn nasıhattaý.
«Saq stıli» jańa banknota serııasy dızaınynyń tujyrymdamasy 2022 jyly ázirlene bastaldy. 2023 jylǵy 15 qarashada banknota serııasy resmı túrde tanystyryldy. Al 5 000 teńgelik alǵashqy banknota aınalymǵa 2023 jylǵy 25 jeltoqsanda shyǵaryla bastady.
Serııany ázirlegen kezde otandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń, arheologtardyń, antropologtardyń, etnograftardyń, sýretshiler men restavratorlardyń kóptegen eńbegi men materıaly zerttelip, qoldanyldy. Banknotalardyń jańa serııasy ejelgi kóshpendilerdiń dúnıetanymyndaǵy erekshelikterdi, olardyń tabıǵatpen jáne janýarlar álemimen baılanysyn beıneleıdi. Sondaı-aq «Saq stıliniń» biregeıligin aıqyndap, ult mádenıeti men tarıhyn zertteýge degen qyzyǵýshylyqty oıatýǵa arnalǵan.
Al, monetalardyń birinshi partııasy Germanııada basyldy. Qazir monetalar Qazaqstan moneta saraıynda shyǵarylady. Moneta saraıynda ınvestıtsııalyq, kollektsııalyq shaqalar shyǵaryldy.
Qazir aınalymda nomınaly 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 jáne 200 teńge bolatyn monetalar bar.
QR Ulttyq banki Kollektsııalyq monetalardy shyǵarýdy 1995 jyldan bastap jolǵa qoıǵan. Investıtsııalyq monetalar – Au 999,9 baǵaly metaldardan soǵylǵan.
Tsıfrlyq teńge
QR Ulttyq bankiniń baspasóz qyzmeti usynǵan derekterge súıensek, 2021 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Banki qarjy naryǵynyń qatysýshylarymen, sarapshylar qaýymdastyǵymen jáne halyqaralyq seriktestermen tyǵyz baılanys ornatyp, «Tsıfrlyq teńgeniń» pılottyq jobasyn júzege asyryp shyqqan.
Qarjy naryǵyna qatysýshylardy jáne basqa da múddeli taraptardy keńinen tartý maqsatynda 2022 jyly maýsymda Qazaqstanda ulttyq tsıfrlyq valıýtany engizý máselelerin birlesip zertteý úshin barlyq múddeli taraptardy biriktiretin Digital Tenge Hub kollaboratıvti alańy iske qosyldy.
2023 jyly Tsıfrlyq teńgeni engizýdiń birinshi kezeńin iske asyrý kezinde ekinshi deńgeıli banktermen jáne halyqaralyq tólem júıelerimen birlesip ulttyq tsıfrlyq valıýta platformasyn pılottyq paıdalanýǵa engizildi, sondaı-aq tsıfrlyq teńgeniń fýnktsıonaldyǵyna qatysty gıpotezalardy tekserýge arnalǵan zertteýler jasaldy. Qoıylǵan maqsattarǵa jetý úshin TsT platformasynyń eki tizbegi quryldy – ónerkásiptik jáne tájirıbelik («R&D kontýr» nemese «tehnologııalyq qumsalǵysh» dep te atalady).
2023 jyly 15 qarashada tsıfrlyq teńge tuǵyrnamasyn ındýstrııalyq kontýrda engizýdiń birinshi kezeńi iske qosyldy. Almaty qalasy ákimdigimen jáne «Qazposhta» AQ-men birlesip mektepterde tegin tamaqtandyrýǵa arnalǵan «tsıfrlyq vaýcherlerdiń» pılottyq jobasy iske qosyldy. Sonymen qatar, Halyqaralyq tólem júıelerimen jáne 4 ekinshi deńgeıli bankpen birlesip, Ortalyq banktegi tsıfrlyq shotqa qosylǵan álemdegi alǵashqy bank kartalary iske qosyldy. Bul azamattarǵa Ortalyq bankte álem kez kelgen jerinde jumsaýǵa, qolma-qol aqsha alýǵa jáne operatsııalardy júrgizýge múmkindik beredi.
QUB pılottyq jobaǵa qatysýshy bankterdiń tsıfrlyq shottaryna tsıfrlyq teńge emıssııasyn shyǵardy. 2023 jylǵy 15 qarashada Qazaqstan qarjygerleriniń XI kongresinde tsıfrlyq teńgedegi alǵashqy bólshek tranzaktsııa júrgizildi.
Tsıfrlyq teńge – ulttyq valıýtanyń qosymsha, úshinshi formasy. Qolma-qol aqsha sııaqty tsıfrlyq teńge de emıtentteledi jáne Ulttyq Banktiń mindettemesine jatady. Sonymen qatar, tsıfrlyq teńge platformasynyń arhıtektýrasy qarjy naryǵynyń eki deńgeıli modeli negizinde qurylǵan. Túpki tutynýshylar – jeke jáne zańdy tulǵalarmen baılanys burynǵysynsha, qarjy naryǵyna qatysýshylar arqyly ǵana júrgiziledi.
Keleshekte ınternetsiz-aq tólem jasaýǵa múmkindik beredi. Tsıfrlyq teńgege arnalǵan tsıfrlyq kartalar eki halyqaralyq tólem júıesi – Visa men Mastercard jáne ekinshi deńgeıli tórt bankpen seriktestikte shyǵarylyp jatyr. Bul kartalar – klıentterdiń tsıfrlyq shottary ortalyq banktiń tsıfrlyq valıýtasymen baılanystyrylǵan álemdegi alǵashqy kartalar.
Tsıfrlyq teńge ınnovatsııalyq qarjylyq qyzmet kórsetýdiń negizin quraıtyn blokcheın tehnologııasynyń áleýetin ashady, tólemderdi tıimdi etedi, sonymen qatar dástúrli qarjy men tsıfrlyq aktıvter arasyna «kópir» bolady.
Tsıfrlyq teńge ekojúıesi iske qosyldy, endi kóp uzamaı qazaqstandyqtar onyń alǵashqy ónimderin paıdalana alady.
Teńgeniń qorǵanys elementteri
Qazaqstan Ulttyq banki álemdik tájirıbede alǵash ret banknotaǵa eki tústi mıkrooptıkalyq qorǵanys jipterin engizdi. Bul qorǵanys elementi banknotany ary-beri aýdaryp qaraǵanda, eki tús ózara árekettesip, dınamıka áserin týdyrady. Mundaı elementti tek qaǵaz nemese gıbrıdtik sýbstrat negizinde jasaýǵa bolady, ıaǵnı materıal polımerlik emes bolýy kerek.
Sonymen qatar, banknotalardyń dızaınynda jarqyn ári este qalatyn 3D áserin, sondaı-aq úsh ólshemdi qorǵanys elementterin qalyptastyratyn optıkalyq ózgermeli golografııalyq elementter qoldanyldy. Bul elementter banknotalardyń «Saq stılindegi» dızaınyn tolyqtyryp tur.
Jańa serııadaǵy banknotalardyń dızaınynda banknotalardy jaramdy nemese tozǵan dep suryptaý úshin qoldanylatyn kassa tehnıkasynyń algorıtmderi de eskerilgen.
Sondaı-aq, jańa banknotalarda serııa nómirindegi áripter men sandardyń bıiktigi birdeı (aldyńǵy serııalarda ártúrli ólshem qoldanylǵan). Bul banknotalardy joǵary jyldamdyqta óńdeıtin júıelerdi barynsha dálme-dál etedi.
Ulttyq valıýtanyń marapattary
2000 jyldan bastap Qazaqstan teńge saraıy men Ulttyq bank jyl saıyn halyqaralyq baıqaýlarǵa qatysyp keledi. Osy ýaqyttan beri Ulttyq valıýta sapasy, dızaıny jáne ony ázirleýde qoldanylǵan tehnologııalyq jańashyldyq úshin túrli nomınatsııa boıynsha 20-dan astam marapatqa ıe boldy.
Qazaqstannyń kollektsııalyq monetalary «Moneta shoqjuldyzy» (Coin Constellation), «Jyl monetasy» (Coin of the Year), IACA Excellence in Currency Awards, Vicenza Numismatica jáne basqa da halyqaralyq nýmızmatıkalyq qaýymdastyqtardyń marapatyn aldy.
Ulttyq valıýta banknotalary da birneshe ret halyqaralyq baıqaýlarda júldeger atandy. 2007 jyly 10 000 teńgelik (2006 jylǵy úlgi) qazaqstandyq banknota IACA (Halyqaralyq valıýta máseleleri qaýymdastyǵy) baıqaýynda «Eń úzdik jańa banknota» nomınatsııasynda birinshi oryn ıelendi.
2012 jyly Qazaqstannyń Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵyna arnalǵan 10 000 teńgelik estelik banknota Halyqaralyq banknottar qaýymdastyǵynyń (IBNS) baıqaýynda «2011 jylǵy eń úzdik banknota» dep tanyldy.
2013 jyly IBNS baıqaýynda 5 000 teńgelik qazaqstandyq banknota «2012 jylǵy eń úzdik banknota» atandy.
2014 jyly «Kúltegin» túrki jazbasy eskertkishine arnalǵan 1 000 teńgelik estelik banknota IBNS sheshimi boıynsha «2013 jyldyń eń úzdik banknoty» atandy.
2015 jylǵy 1 jeltoqsanda aınalymǵa shyqqan 20 000 teńgelik banknota 2016 jyly High Security Printing Europe konferentsııasynda (Býharest, Rýmynııa) 2015 jylǵy eń úzdik aımaqtyq banknota dep tanyldy.
2016 jyly 20 000 teńgelik banknota Currency Conference konferentsııasynda (Vashıngton, AQSh) «Valıýta ındýstrııasyndaǵy eń úzdik tehnıkalyq jetistikteri úshin» (IACA Excellence in Currency Awards) nomınatsııasy boıynsha úsh fınalıstiń qataryna kirdi.
