Telearnalar kúndiz de, túnde de habarlardy birkelki kórsetýge múddeli bolady - Májilis depýtaty J. Súleımenov

ASTANA. Qańtardyń 21-i. QazAqparat /Aıdyn Báımen/ - Damyǵan demokratııalyq elderdiń barlyǵynda bılik pen buqaralyq aqparat quraldaryna qatysty máseleler tek qana zańdarmen retteldi. Olar bir jaǵynan buqaralyq aqparat quraldarynyń erkindigin qamtamasyz etse, ekinshi jaǵynan adamdardyń aqparat alýyna, óz oılary men kózqarastaryn erkin bildirýine kepildik beredi.

Қazaқstan Respýblıkasynyң «Bұқaralyқ aқparat құraldary týraly» қoldanystaғy zaңy 1999 jylғy 23 maýsymda қabyldanғan. Sodan beri oғan kөptegen өzgerister men tolyқtyrýlar engizildi. Desek te, қoғamnyң ekonomıkalyқ, әleýmettik-saıası damýynyң bүgingi deңgeıi bұқaralyқ aқparat құraldary týraly ұlttyқ zaңnamany odan әri jetildirýdi talap etetini anyқ. Demokratııanyң taғdyry, elimizdiң bolashaғy bұқaralyқ aқparat құraldarynyң қalaı damıtynyna tyғyz baılanysty. Mine, sondyқtan da Elbasy sөz bostandyғyn ұdaıy қoldap, bұқaralyқ aқparat құraldary salasyn odan әri jetildirýge erekshe nazar aýdaryp keledi. Қazaқstan Parlamenti «Қazaқstan Respýblıkasynyң keıbir zaңnamalyқ aktilerine bұқaralyқ aқparat құraldary mәseleleri boıynsha өzgerister men tolyқtyrýlar engizý týraly» zaңdy қabyldap, ol Memleket basshysynyң қol қoıýyna jiberildi. Engizilgen өzgerister men tolyқtyrýlar bұқaralyқ aқparat құraldaryna қatysty zaңnamany odan әri jetildire tүsedi. Bұқaralyқ aқparat құraldary men jýrnalısterdiң құқyқtary men bostandyқtarynyң negizderin aıtarlyқtaı keңeıtip, nyғaıtady. Osy oraıda ҚazAқparat tilshisi Palatada talқylanғan kezde atalғan zaң jobasy boıynsha құrylғan jұmys tobyna jetekshilik jasaғan Mәjilis depýtaty Jarasbaı Sүleımenovke birқatar sұraқtar қoıғan edi. Mamandyғy jýrnalıst depýtat kөkeıdegi oılaryn ortaғa salyp, birқatar tүıtkildi mәselelerdiң basyn ashyp berdi. ? Jarasbaı Қabdollaұly, osy atalғan zaңғa engizilgen soңғy tүzetýlerdiң mәn-maғynasyn tereңirek ashyp berseңiz? ? Өtken jyly Memleket basshysy Nұrsұltan Әbishұly Nazarbaev Қazaқstan Respýblıkasy Parlamentiniң ІІ sessııasyn asharda bұқaralyқ aқparat құraldary týraly zaңdy yryқtandyrý, ondaғy shekten tys bıýrokrattyқ shekteýlerdi alyp tastaý jөninde өz pikirin bildirgen bolatyn. Sodan keıin Үkimet «Қazaқstan Respýblıkasynyң keıbir zaңnamalyқ aktilerine bұқaralyқ aқparat құraldary mәseleleri boıynsha өzgerister men tolyқtyrýlar engizý týraly» zaң jobasyn әzirledi. Ol zaң jobasyn Mәjiliske ұsyndy. Men jұmys tobynyң jetekshisi bolyp bekitildim. Zaң jobasy Mәjilistiң қabyrғasynda, salalyқ komıtetterde, arnaıy құrylғan jұmys tobynda jan-jaқty talқylandy. Depýtattar negizinen Үkimet ұsynғan өzgeristerdi қoldady. ? Әriptesteriңiz tarapynan tүsken ұsynystar kөp boldy ma? ? Iә, zaң jobasy boıynsha Mәjilis depýtattary өz oılaryn bildirip, ұsynystaryn berdi. Jalpy, depýtattar tarapynan 30-dan astam tolyқtyrýlar kelip tүsti. Olardyң birazyn talқylaý barysynda depýtattar keri қaıtaryp aldy. 17 tүzetý boıynsha depýtattardyң tolyқtyrýlary engizildi. Atap өterlik jaıt, zaң jobasyn talқylaýғa үkimettik emes ұıymdardyң өkilderi de қatysty. Mysaly, Қazaқstan Jýrnalıster odaғynyң, Қazaқstan jýrnalısteri kongresiniң, Halyқaralyқ «Әdil sөz» қorynyң jәne Қazaқstan teleradıohabarlaryn taratýshylarynyң ұlttyқ қaýymdastyғynyң өkilderi bastan-aıaқ қatysyp, өz pikirlerin ashyқ aıtyp, kөzқarastaryn jetkizýge mүmkindik aldy, kөp mәselelerge aralasty. Olar da Үkimet ұsynғan tolyқtyrýlardy қoldady. Kөkeıde jүrgen bir jaıt, jұrttyң narazylyғyn týdyryp jүrgen mәsele bar. Ol bұrynғy қoldanystaғy zaңda «Memlekettik tildegi baғdarlamany taratýdyң tәýliktik kestesin ornalastyrý telearnalarda habarlar efırge shyғatyn bүkil kezeң ishinde birkelki jүzege asyrylýғa tıis» delingen bolatyn. Biraқ өkinishke қaraı, osy bap oryndalmaı keldi. Ony el-jұrt jaқsy biledi. Қazaқ tilindegi habarlar kөrermender ұıyқtap jatқanda tүnimen kөrsetildi. Onyң өzinde kontserttik nөmirler tүrinde berilip jүrdi. Әrıne, talap myқty қoıylsa, bұl mәseleni de retke keltirýge bolatyn edi. Degenmen, bұl joly osy bap tөңireginde depýtattar kөbirek oılandy. Kөptegen pikirler aıtyldy. Aқyry bұl bapқa өzgerister engizildi. Ol өzgeris ? tүngi 12-den keıingi ýaқytta habarlardy alty saғattyқ merzim ishinde aralastyryp otyrý. Bұl bұrynғydaı қazaқ tildi habarlardy keıinge ysyryp tastaýғa jol bermeıdi degen sөz. ıAғnı, bұrynғydaı menshik ıeleriniң nemese habar daıyndaýshylardyң belgileýimen emes, endigi jerde ýaқyt zaңmen teң bөlinedi. ? Keıbir arnalar kүndiz өzge tildegi habarlardy berip, al tүngi ýaқytta memlekettik tildegi baғdarlamalardy kөrsetip, zaңnyң normalaryn osyndaı jolmen oryndap keldi emes pe? ? Endi ondaı bolmaıdy. Olaı istese, memlekettik tildegi habarlardyң үles salmaғy kemip қalady. Zaң boıynsha oғan da jol berilmeıdi. Sondyқtan telearnalar kүndiz de, tүnde de habarlardy birkelki kөrsetýge mүddeli bolady. Bұl tұrғyndardyң talabyn қanaғattandyrғan үlken jetistik dep oılaımyn. ? Birқatar әriptesteriңiz memlekettik tildegi habarlardyң үlesin bүgingi taңda 50 emes, 60-70 paıyzғa jetkizý kerektigi jөninde pikir bildirdi. Al өzge tilde habar tyңdaғysy kelgen adam kabeldi telearnalar arқyly әlemniң kөptegen elderiniң baғdarlamalaryn kөre alatynyn aıtty. ? Osyndaı ұsynystar aıtyldy. Қoldanystaғy zaңnyң өzinde 50:50 degen normanyң өzi de joқ. Ol tұsta memlekettik tildegi habarlardyң үlesi 50 paıyzdan kem bolmaýy kerek degen norma bar. Ol 60 ta, 70 te, tipti 80 paıyz da қamtylýy mүmkin. Ony өzimiz dұrys tүsinbeı jүrmiz. Sony dұrys қoldana bilýimiz қajet. Әlgindeı tүnde kөrsetýdi oılap tappaı, bұқaralyқ aқparat құraldaryn basқaryp otyrғan azamattarymyz sol zaңdy basshylyққa alýy tıis. ? Bұl zaңғa kelispeıtinder bolýy mүmkin be? ? Қoldanystaғy zaң oryndalyp keledi. Endi oғan қosymsha tүzetýler engizildi. Zaң қabyldanғannan keıin, ol oryndalýy kerek. Keıde zaң қabyldanғan soң, onyң oryndalý jaғyn қadaғalaý barysy өz deңgeıinde bolmaı jatady. Jalpy, zaңnyң oryndalýyn қadaғalap otyrsa, өziniң oң nәtıjesin beredi. Men bұl joly engizilgen tolyқtyrýlar arқyly osy zaң jýrnalısterge қyzmet etedi dep aıtar edim. Sondaı-aқ halyқtyң da tolyққandy aқparat alýyna үlken mүmkindik týady. Azamattarymyzdyң өz pikirlerin ashyқ bildirýine қyzmet etedi. Mұnda sondaı mүmkindikter tұңғysh ret jasalyp otyr. Bұryn jýrnalıst bireýdi sýretke tүsirse, nemese beınetaspaғa jazýy үshin rұқsat sұraýy kerek edi. Қazir ondaı shekteýler alynyp tastaldy. Sol sekildi bұryn jýrnalıst daýly mәselelerge oraı jaýapқa tartylyp jatsa, өzi aқtalyp, өziniң kinәsiz ekenin dәleldeýi kerek bolatyn. Қazir ony jaýapқa tartý үshin aryzdanýshy jaқ onyң kinәsin dәleldeýi kerek. Osyndaı kөptegen izgi jaқsylyқtar bar.? Zaңnyң қamtylmaı қalғan basқa tұstary bar ma? Osy tolyқtyrýlarda enbeı қalғan қandaı ұsynystaryңyz bar? ? Әrıne, өmirde қatyp қalғan zaң joқ. Eldiң, қoғamnyң demokratııalyқ damýymen birge barlyқ salalar sol ekpinge ilesip otyrýy kerek қoı. Bұl zaңғa әli de өzgerister engizýge bolady. Қaı kezde de ýaқyt өz tүzetýlerin ұsynady. Oғan sөz joқ. Bұl arada aıtarym, men bir bapқa ұsynys berip, өzgeris engizdim. Bir әttegen-aıy, қazir bizde neshe tүrli telearnalar bar. Keıbir arnalar bizdiң bolmysymyzғa, kөzқarasymyzғa kereғar, ұlttyқ mentalıtetimizge, halyқtyқ tәrbıemizge қarama-қaıshy keletin habarlardy, fılmderdi kөrsetip jatady. Onyң ishinde zorlyқ-zombylyқtar, atys-shabystar, alýan tүrli қatygezdikter kөrsetiledi. Negizinde Ata zaңymyzdyң 20-babynda ondaı adam janyna keri әser etetin kөrsetilimderdi efırden berýge tyıym salynғan. Biz BAҚ zaңyna engizgen tүzetýimizdi Konstıtýtsııanyң 20-babyna sәıkestendirdik. ıAғnı, zorlyқ-zombylyқty, қatygezdikti nasıhattaýғa bolmaıtyny jөninde өzgeris engizdik. Bұl depýtattar tarapynan қoldaý tapty. Mine, osy sııaқty kөptegen өzgerister engizýge bolady. Sonymen қatar, redaktsııalyқ sıpattaғy tolyқtyrýlar engizildi. Bұl jaғynan da zaң birshama jetildirildi dep oılaımyn. ? Senat өzgerister engizdi me? Senat tolyқtyrý engizgen joқ. Senat Mәjilis depýtattarynyң ұsynystaryn tolyқtaı maқұldady. Қaңtardyң 15-i kүni Senat zaң jobasyn eki oқylymda қabyldady, odan keıin Elbasynyң қol қoıýyna ұsynyldy.