«Taza qala» Jitiqaraǵa jetti: Qalanyń qazirgi kelbeti qandaı
ASTANA. KAZINFORM — Jibek Joly telearnasyndaǵy «Taza qala» baǵdarlamasy jańa maýsymda monoqalalardyń ekologııalyq ahýalyna basymdyq beredi. Bul joly túsirilim toby Qostanaı oblysynyń Jitiqara qalasynyń tynys-tirshiligin túsirip qaıtty.
Baǵdarlama júrgizýshileri ekige bólinip, qala tazalyǵyna qatysty aqparatty zertteıdi. Biri jaqsy, endi biri jaǵymsyz tustaryn anyqtaıdy jáne barlyq derekti jınap, sarapshylarǵa tapsyrady. Mamandar sheshimdi bes krıterııge súıene otyryp shyǵarady, árqaısysy 10 baldyq júıemen baǵalaıdy.
Qalanyń áleýmettik damýyna mıllıardtaǵan qarajat bólinedi
Jitiqara — altyn óndirisi boıynsha úzdikter qataryndaǵy qala. Munda álemge tanymal iri asbest qory bar. Dál osy asbest zymyrandardyń ushýyna qajet shıkizat retinde qoldanylǵan degen derek bar. Biraq kombınat strategııalyq nysan sanalǵandyqtan, qala ishinara jabyq rejımde bolǵan.
Jitiqara Qostanaı oblysynyń qıyrynda, tasada qalǵandaı kóringenimen, shaǵyn shaharda tirshilik qaınap jatyr. Búginde qalanyń negizgi quraýshy kásiporny — «Qostanaı mıneraldary». Bul jaı ǵana óndiris orny emes, qalaǵa jan bitirip jatqan seriktes. Kásiporyn Jitiqaradaǵy kól mańyn abattandyrýǵa 22 mln teńge bólip otyr. Al qazir qaladaǵy tuńǵysh qurylysshyǵa arnalǵan eskertkish qalpyna keltirilip jatyr.
— Biz tórt jylda 10 myń aǵash otyrǵyzdyq. Jyl saıyn túrli ekologııalyq aktsııalar men ploggıng ótkizemiz. Úsh jyl buryn qalaǵa jańartylǵan jaǵalaý syıǵa tarttyq. Jyl saıyn óńirdiń áleýmettik damýyna bizdiń kásiporyn shamamen 1 mlrd teńge bóledi. Jyl saıyn túrli nysan syılaımyz. Onyń biri — alańdaǵy Big Ben, ıaǵnı munara saǵaty. Abaı Qunanbaıulynyń týǵan kúnine oraı «Abaı jelekjolyn» syıǵa tartyp, mýral saldyq, sýburqaq ta ornattyq. Al bıyl 2-3 apta ishinde alǵashqy qurylysshyǵa arnalǵan eskertkishti qaıta qalpyna keltirý jumystaryn aıaqtamaqpyz, — dedi «Qostanaı mıneraldary» AQ tehnıkalyq dırektory Aıbol Smaǵulov.
Kez kelgen kásiporynda qaldyqtyń qalatyny túsinikti, al «Qostanaı mıneraldaryndaǵy» qaldyq kádege jaratylyp, túbegeıli jańa ónimge aınalady. Qaldyqtyń 70 paıyzy mıneraldy zattar, onyń quramyna taǵy 30 paıyz hımııalyq zattar qosylyp, qazandyqta 200 gradýsta qaınatylady. Qaınatylǵan ónim arnaıy qalypqa quıylady, osylaısha zaýyttan shyqqan qaldyqtan kúndelikti turmysta qoldanylatyn terassalyq taqta shyǵady.
Qalanyń áleýmettik damýyna altyn kenin óndiretin «Komarov taý-ken kásiporny» da aıtarlyqtaı úles qosyp keledi.
— Osy jyldary memorandým aıasynda bizdiń kompanııa túrli áleýmettik jobalarǵa 800 mln teńgeden asa qarajat bóldi. Túrli qoǵamdyq jáne memlekettik uıymdardyń, fızıkalyq tulǵalardyń ótinishimen memorandýmnan tys ta qoldaý kórsetilip jatyr. Osy ótinishter boıynsha shamamen 500 mln teńge ınvestıtsııa jasaldy. Bıyl birqatar jobalardy júzege asyryp jatyrmyz. Bul — sporttyq alańdardy jóndeý jumystary, aýyldar men qala aýmaǵyn abbattandyrý. Menińshe, óndiristik josparymyz sátti júzege assa, qala men aýdanǵa áleýmettik qoldaý júıeli túrde kórsetiledi, — deıdi «Komarov taý-ken kásiporny» JShS qoǵammen baılanys jónindegi dırektory Anton Trýhanov.
Balalar qańyraǵan úılerde oınaýǵa májbúr
Kez kelgen aýlany ustap, kóriktendirý ákimdiktiń mindeti ǵana emes, halyqtyń paryzy. Máselen 11-yqshamaýdan turǵyndary osylaı sándep qoıypty. Degenmen aýlasy ǵana emes, turǵyndary da joq kópqabatty nysan bar. Máselen 7-yqshamaýdanda úıdiń terezesi bos, esigi aıqara ashyq, qur qańqasy ǵana qalǵan.
— Qala gúldenip, damyp kele jatyr. Tek osyndaı qańyrap turǵan úılerge shara qoldanylmady. Muny jeke menshik ıeleri satyp alǵan. Olar bar, biraq esh qozǵalys joq. Ol jaqta qoqys kóp, bári las, — deıdi turǵyn J. Óteýlına.
Bul qalada balalardyń alystaǵy jańa alańǵa baryp oınaýy qalypty dúnıege aınalǵan. Sebebi óz alańynda 90-jyldardan qalǵan eski átkenshek qana bar. Jańa qurylys kezegi balalar alańyna jetedi dep úmittenemiz. Áıtpegen jaǵdaıda balalar qaraýsyz qalǵan nysandardy jaǵalap keteri anyq.
Taǵy bir qyzyqty derek, Jitiqarada uzyndyǵy eki shaqyrymǵa jetetin balalar poıyzy jumys istegen. Temir jol 2006 jyly jabylyp, tek orny qalǵan. Biraq balalar alańy máselesi kúıip turǵan qalaǵa bul jobanyń qajeti bar ma?
— Búginde eki sporttyq alań men 5 balalar alańyn salyp jatyrmyz. Jalpy alǵanda jeteý. ıAǵnı, 7 aýlada balalar alańy bolady. Odan bólek, balalar alańyn qajet etetin 15, sporttyq alań salynatyn 6 aýla bar, — deıdi Jitiqara ákimi A. Janyspaev.
Al jitiqaralyq kásipkerler qala turǵyndaryna arnap boks zaly men tennıs alańyn salyp jatyr.
— Bul jabdyqtaý boıynsha oblystaǵy jalǵyz boks zaly bolmaq. Oǵan uqsas boks zaly joq. Atap óterligi, zalǵa eki sharshy alań qoıylady. Al munda tennıs alańy salynyp jatyr. Ol halyqaralyq standarttarǵa saı jumys isteıdi. Barlyq ólshemder saqtalǵan. Al ekinshi qabatta ıoga zaly bolady. Bul da turǵyndarǵa qajet, — deıdi kásipker Rýstam Ábikenov.
Qýraǵan aǵashtar qaýip tóndiredi
Bıyl Qostanaı oblysynda «Taza Qazaqstan» baǵdarlamasyn júzege asyrý maqsatynda 26 mlrd teńge bólingen. Al Jitiqarada 4 saıabaq jóndeýden ótip, 187 myń túp gúl egilgen. Qalany tazalaý men abbattandyrýǵa jaýapty jumysshylar eńbegin sheteldikter de baǵalaǵan kórinedi.
— Myna gúlderdi kóktemde otyrǵyzamyz, dızaınyn jasaımyz, kúzge deıin kútip-baptaımyz. Jaqynda Germanııadan kelgen qonaqtar bizben sýretke túsip, alǵysyn jaýdyrdy. «Toqsanynshy jyldary biz kóshkende óte qarańǵy qala edi, joldar nashar edi» deıdi, biz de bir orynda turmaımyz ǵoı. Onyń ústine Prezıdentimizdiń arnaıy baǵdarlamasy bar, soǵan bilek sybana kirisip kettik, — deıdi qalany abbattandyrýǵa jaýapty uıym sheberi Sultan Buralov.
Al bel ortasynan kesilgen, beıbereket ósken eski aǵashtar qala estetıkasyn buzyp tur.
— Kamerany bursańyz bolady. Mine, myna aǵashtar qulaýǵa shaq tur. Kelip, kesýge bolady ǵoı. Qazir bul aǵashtar jaryqty kólegeılep tur, terek pen qaraǵaı mamyǵy úılerge deıin kirip ketedi. Aǵashtardy kesýge ruqsatty kútip júrgenimizge 9 aı boldy. Qaraýsyz qalǵan, kúıgen aǵashtar óte kóp. Erteń daýyl nemese jaýyn-shashyn bolsa, bul aǵashtar qulap, óz zardabyn tıgizedi, — deıdi qala turǵyny Jańylsyn Óteýlına.
Qýraǵan aǵashtar máselesin baǵdarlama tilshileri Jitiqara aýdanynyń ákimi Aslan Janyspaevtan surap kórdi.
—Iá, bul máselemen kelisemin. Bıyl biz negizgi kóshelerde kóktemgi sanıtarlyq kesý jumystaryn júrgizip, shamamen 435 aǵashty kestik. Bizde qaladaǵy negizgi kóshelerdiń ózinde 6 myń aǵash bar. Birinshi kezekte kóktemgi sanıtarlyq kesý jumystaryn júrgizdik, endi kúzde de osyndaı kólemdegi jumys kútip tur. Kezeń-kezeńimen bárin retteımiz dep oılaımyn, — dep túsindirdi ákim.
Qańǵybas ıtterge qarjy bólýge quqyǵymyz joq — Ákim
Jitiqara kóshelerinde qańǵyp júrgen ıt kóp. Olar da qala turǵynyna aınalyp ketkendeı.
— Olar kóbeıedi ǵoı, úıdiń ıti emes. Úıdegi ıtterdi biz zararsyzdandyryp qoıdyq. Sondyqtan panajaılar ashý kerek nemese adamnyń janyn aýyrtpaıtyndaı sheshim tapqan durys. Ózimniń de ıtim bar, meniń júregim aýyrar edi. Osyndaı ıtterge panajaılar jasaýǵa bolady ǵoı. Jergilikti turǵyndar olardy aıap, qorektendirip júredi. Olar da tirshilik ıeleri emes pe, — deıdi turǵyndar.
Óz kezeginde Jitiqara ákimi kóbinese aýyldan kóshken turǵyndar janýarlaryn tastap ketetinin aıtýda.
— Qaladan ketkender de janýarlaryn qaldyrady. Sodan olar da bizge kishigirim másele týyndatady. Óıtkeni agressıvti ıt te, agressıvti emes ıt te bar. Bir qıyny, Bıýdjet kodeksiniń aıasynda biz aýdan bıýdjetinen aqsha bólýge quqyǵymyz joq. Bul oblystyq veterınarııa basqarmasynyń qyzmettik quziretinde. Meniń bilýimshe, ıtterdi ustaý, chıpteý jáne zararsyzdandyrý boıynsha baıqaýdyń barlyq kezeńi aıaqtalǵan. Aldaǵy ýaqytta janýarlardy ustaý jumystary bastalady, — dedi A. Janyspaev.
Jitiqaradaǵy smart sheshimder
Júrgizýshilerdiń aıtýynsha, Jitiqara qaýipsizdigine esh kúmán joq. Sebebi Jitiqara — smart qala. Eger qandaı da bir qaýipti jaǵdaıǵa tap bolsańyz, kóshedegi dabyl batyrmasyn basýǵa bolady. Dabyl sıgnaly oınaǵan soń, tártip saqshylary jedel shara qabyldaıdy. Tipti, iri qalalardyń ózinde dál mundaı jańashyldyq joq.
— Kúnine shamamen 10-15 quqyqbuzýshylyq anyqtaımyz. Onyń basym bóligi qoqys tastaýǵa baılanysty. Bizde qala boıynsha shamamen 240 beınebaqylaý kamerasy bar. Máselen, adam temeki tuqylyn tastasa, biz ratsııa arqyly jol patrýline nemese baılanystaǵy ýchaskelik polıtseıge mekenjaıdy aıtyp, turǵynnyń ruqsat etilmegen jerge temeki tuqylyn tastaǵanyn habarlaımyz. Bul 434-2 baptyń 1- bóligi. Olar birden jolǵa shyǵyp, bizge jetkeni týraly esep beredi. Biz de olardyń kelgen núktesin baqylap otyramyz. Artynsha olar hattama toltyrǵany týraly esep beredi, — deıdi 102 operatory, polıtsııa kishi serjanty Áıgerim Basyrova.
Sondaı-aq, Jitiqaraǵa ekosana men jasyl tehnologııa uǵymy da jat emes. Munda kásipkerler kún panelderin ornatý arqyly taza energııa kózin tańdap otyr.
— Jalpy 112 panel saǵatyna 78 kılovatt bólip otyr. Nysanymyzdy tolyǵymen qamtamasyz etip, artylǵanyn tok jelisine beremiz. Artylǵanyn tok jelisine berip, túnde odan qýat alamyz. Bizdiń birneshe nysanymyz bar. Bıyl synaq retinde osy nysanǵa qoldandyq. Endi bir jyl baqylap kóremiz. Kóńilimizden shyqsa, kelesi jyly basqa da nysandarymyzdy qamtımyz. Joba shamamen 5 jylda óteledi. Biraq biz qazirden bastap elektr jelisine júktemeni azaıtyp, «Taza Qazaqstan» baǵdarlamasyn oryndap jatyrmyz, — deıdi kásipker Vladımır ıÝşenko.
Qoqystan plastık ydystarǵa deıin
Jańashyl jobalar jasalǵanymen, aınala tazalyǵy árdaıym alǵashqy orynda. Jitiqarada qazir 39-ǵa jýyq qoqys konteınerlik alańy bar. Al 18 alań iri kólemdegi qaldyqtardy qabyldaıdy. Búginde bul jerlerden 1500 kýb qoqys shyǵarylǵan.
Jitiqaradaǵy polıgonda plastık, shyny, qaǵaz, temir, qańyltyr suryptalady. Olar presste qysymdalyp, Qostanaıdaǵy tsehqa jiberiledi. Qostanaıda úgitilgen plastık untaǵy Astana, Almaty, Petropavl qalalaryna jetkiziledi jáne odan bir ret qoldanýǵa arnalǵan plastık ydystar, qubyr, kabel jasalady.
— Qoqys jınaıtyn árbir konteıner mańynda plastık jınaıtyn tor tur. Biz 2016 jyldan beri biz suryptaýmen jáne qaıta óńdeýmen aınalysamyz. Aı saıyn bizge júk kóligi kelip, suryptalǵan, qaıta óńdelgen, nyǵyzdalǵan qaıtalama shıkizatty qaıta óńdeýge alyp ketedi. Dál osyndaı 140 teńshe jiberemiz. Júk kóligine osyndaı 140 teńshe, 1000 qap shyny syıady. Biz aıyna bir ret mindetti túrde plastık, makýlatýra men qańyltyr jiberemiz, — deıdi qoqys polıgonyna jaýapty kompanııa ókili Marııa Nefedova.
Jitiqaradaǵy qoqys polıgony syrt kózge shashylyp jatqandaı kóringenimen, mamandar tek 6 paıyzy tolǵanyn aıtýda.
— Biz úıindi ádisine súıenemiz. Alańda olardy bólip, qolmen suryptaýǵa tyrysamyz. Aldaǵy ýaqytta usaqtaǵysh alyp, qaıta óńdeýge kirisemiz. Sizder olardyń bólikterin kórip otyrsyzdar. Óıtkeni biz olardy kómip, qaıta suryptaý úshin bólip tastaýǵa tyrysamyz. Bul qoqys úıindisi úlken bolyp kórinýi múmkin. Biraq dronmen túsirseńizder, munyń qanshalyqty kishkentaı aımaqty alyp jatqanyn kórer edińizder, — dep túsindirdi polıgon qyzmetkeri Álibek Tańatarov.
Sarapshylar baǵasy
«Taza qala» júrgizýshileri Astana týraly barlyq aqparatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrdy. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy atty bes krıterııge súıene otyryp, qalaǵa óz baǵalaryn berdi.
Bul shyǵarylymdy Astana qalalyq Ýrbanıstıka ortalyǵynyń ýrbanıst-sáýletshisi Tursyn Jıenbaeva, «Sparklo Kazakhstan» JShS bas dırektory Ádilet Nurselınov, Astana qalalyq máslıhatynyń depýtaty Sáýle Samıdın baǵalady.
— Jitiqara qalasyn ortasha 5 degen baǵa berdim. Qalany abattandyrýǵa kelsek, ákimdik jumystary baıqalmady. Qoǵamdyq oryndar jetispeýshiligi baıqaldy, aýla keńistikterin abattandyrý jumystaryn múldem kórmedim. Bos oryndar kóp, qaraýsyz qalǵan úıler qaýip týdyrady dep sanaımyn, — deıdi ýrbanıst T. Jıenbaeva.
Depýtat S. Samıdın de qala estetıkasyna 0 upaı berdi.
— Qalanyń estetıkasy joq dep oılaımyn, sondyqtan 0 upaı qoıdym. Turǵyndar is-sharalarǵa belsendi qatysyp júrgeni jaqsy, al jergilikti kommýnaldyq qyzmet júıesine 1 upaı berdim. Aǵashtardyń kóptigi kórinip tur, biraq olarǵa kútim jasalmaǵan, — dedi ol.
Ekolog-kásipker Á. Nurselınov qaldyq suryptaýǵa arnalǵan jańa sheshimderdi kórmegenin aıtty.
— Balalarǵa arnalǵan qoǵamdyq oryndar áli de ornatylmaǵan, sol sebepti qalaǵa 1 upaı qoıdym. Ekinshiden, qaıta óńdeý, qaıta suryptaý tsehyn kórsetti, onda da qaldyq óte tómen deńgeıde jınalatynyn baıqadym. Qalanyń abattandyrylýyn múldem kóre almadym. Qala óte eski, Sovet kezeńinen qalǵan ǵımarattar áli de qańyrap tur. Munda birde-bir qoqys alańyn kórmedim, suryptaýǵa arnalǵan jańa sheshimder joq. Eń joǵary baǵany qala halqynyń mádenıetine berdim, sebebi adamdar qalanyń kórkeıýine gúldenýine úles qosyp júr. Qalanyń estetıkasy da óte tómen jaǵdaıda dep oılaımyn, — deıdi Á. Nurselınov.
Jalpy esepte Jitiqara qalasy 16 upaı aldy jáne qalalar tiziminde Stepnogorsk qalasymen teń tústi. Ázirge eń joǵary upaı Astana qalasynda (28), odan keıin Lısakov (21), Rýdnyı (20) qalalary tur. «Taza qala» baǵdarlamasynyń kelesi shyǵarylymy Aqtóbe oblysyndaǵy Hromtaý qalasyna arnalmaq. Efır sársenbi kúni keshki 19:30–ǵa josparlanǵan.
Eske sala ketsek, Taza qala» jobasy «Eń úzdik áleýmettik telejoba» nomınatsııasy boıynsha «Tumar-2025» ulttyq televızııalyq syılyǵyn jeńip alǵan edi.
Úzdik joba bıyl da ekinshi maýsymymen qaıta oraldy. Bul joly túsirilim toby monoqalalarǵa erekshe kóńil bólip, elimizdiń túkpir-túkpirindegi ekologııalyq ahýaldy tereńirek taldamaq. Telejoba aptasyna 2 ret — dúısenbi jáne sársenbi kúnderi saǵat 19:30–da kórermen nazaryna usynyldy.