«Taza qala» Temirtaýda: Metallýrgter qalasynynyń tazalyǵy qaı deńgeıde
TEMІRTAÝ. KAZINFORM – Jibek Joly telearnasyndaǵy «Taza qala» baǵdarlamasy Qaraǵandy oblysynyń Temirtaý qalasyna jetti. Temirtaý – tynymsyz tirshiliktiń qalasy, taza eńbek pen mańdaı terdiń mekeni. Kópshiligi metallýrg mamandyǵyn óndiristegi aýyr eńbekpen, kúıe men shańǵa batqan jumysshylarmen baılanystyrady. Al olar turatyn qalanyń kelbeti qandaı – jazbasha reportajdan oqyńyz.
Baǵdarlama barysynda júrgizýshiler ekige bólinip, qalanyń tazalyǵyna qatysty aqparatty zertteıdi. Biri jaqsy, endi biri jaǵymsyz tustaryn anyqtaıdy jáne bar maǵlumatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrady. Mamandar sheshimdi 5 krıterııge súıene otyryp shyǵarady. Árqaısysy 10 baldyq júıemen baǵalaıdy.
Tramvaı – ekologııalyq taza kólik
Búginde Qazaqstan boıynsha tramvaı jelisi úsh qalada ǵana saqtalǵan. Sonyń biri ári eń jańasy – Temirtaýda. Biraq birer jyl buryn túrli jaǵdaılarǵa baılanysty tramvaı jelisi tolyq isten shyǵyp, jabylýdyń az aq aldynda turǵan. Biraq demeýshilerdiń, jeke kásipkerler kómegimen bul qoǵamdyq kólik qaıta jolǵa shyqty.
Temirtaýdaǵy tramvaı alǵash ret 1959 jyly 5 qyrkúıekte relske shyqqan. Al 2023 jyly 14 aqpanda «ArselorMıttal Temırtaý» kompanııasynyń ıeligindegi tramvaı jelisi jumysyn tolyqtaı toqtatty. Tramvaı baǵyttary jyl ótken saıyn, ásirese táýelsizdik alǵannan keıin azaıa berdi. Sol kezdegi qala turǵyndarynyń Prezıdentke tramvaı qozǵalysyn qalpyna keltirý týraly ótinishinen soń Qarmet relsterdi aýystyrý jumystaryna kirisip, 2 qazanda tramvaı synaq rejıminde iske qosylyp kórdi. Oǵan qosa, qalada 30 shaqyrym relske kúrdeli jáne aǵymdaǵy jóndeý jumystary júrgizildi. Tramvaı qozǵalysyn qamtamasyz etetin elektrli symdar, kergiler, ilgishter tolyqtaı aýystyryldy.
– Búginde depoda 7 tramvaı bar. Onyń 5-i ázir, qalǵan eki vagondy iske qosýǵa daıyndalýda. Jýyqta taǵy 1 vagon jetkiziledi. Sonda barlyǵy 8 tramvaı bolady. Tramvaılar kórkemdik dızaınmen, jeke stılde jasalǵan. Sol arqyly Temirtaý qalasynyń atmosferasy, kenshiler men metallýrgter beınesi kórsetiledi, - deıdi Qarmet AQ baspasóz qyzmeti.
Mamandar tramvaılardy sózsiz saqtap qalý qajettigin aıtýda. Bul adamdardy jeke kólikten góri qoǵamdyq kólikterge otyrǵyzýǵa jáne aýanyń lastaný deńgeıin tómendetýge múmkindik beredi. Barlyq ónerkásiptik qalalarda tramvaı qatynasy jaqsy damyǵan. Tipti qazir TMD elderinde, Eýropada tramvaı tasymalyn kóbeıtý bastamalary kóterilip jatyr.
Qala ortasyndaǵy batpaq pen qamys
«Taza qala» baǵdarlamasynyń túsirilim toby qala ortalyǵyndaǵy batpaqty kólshik pen adam boıynan asatyn qamystardy kórsetti. Turǵyndar bul batpaqqa úsh jyldan asa ýaqyt bolǵanyn, qala ákimdigine birneshe ret júginse de ózgeris joqtyǵyn aıtýda.
– Batpaq osynda keletin jerasty sýlarynan, erigen qar sýlarynan qalyptasady jáne jaıaý júrginshiler jolynan birer metr jerde tur. Onyń tereńdigi eki metrge jetedi. Bala túgili boı jetken kez kelgen adam da batyp ketedi. Aınalasynda qorshaý joq, - deıdi qala belsendisi Dýman Jaqypbekov.
Batpaqtaǵy ıistengen sý bir orynda turmaıdy. Kóktemde tasyp aınalany lastap, jaqyn mańdaǵy jańadan egilgen shyrshalardy qýratyp jibergen kórinedi.
– Kóktemde barlyq sý osy shyrshalarǵa quıylyp, kólkip turǵan edi. Sosyn jylý magıstralinen aqaý ketip, osy aǵashtar qaınaǵan ystyq sýdyń astynda qaldy. Kórip turǵanyńyzdar, sarǵaıyp qýrap qaldy, - deıdi qala turǵyny.
Baǵdarlamaǵa suhbat bergen qala ákimi Ǵalym Áshimov qazir eki traktor jumys istep jatqanyn, qamystardyń alynyp jatqanyn jetkizdi. Al batpaqty tazartý boıynsha – ákim bólek aryq qazylyp, jańbyr sýyn aǵyzatyn arnaǵa jol jasalatynyn aıtty jáne bir aıdan keıin qaıta kelip tekserýdi usyndy.
Temirtaýdyń qaq ortasynda batpaq qana emes, palma da ósip tur. Qysqy baqta tarıhy qyryq jyldan asatyn palma, jemis salyp turǵan banandardy jáne ózge de ekzotıkalyq ósimdikterdi tamashalaýǵa bolady.
Bul ósimdikter Temirtaýdaǵy qysqy baq ashylǵanda Qaraǵandy men Almatydan jetkizilgen.
500 erikti qalany kún saıyn tazartady
Oblys boıynsha eń aýqymdy eriktiler ortalyǵy Temirtaýda ornalasqan.
«Shańyraq» uıymynda 500-ge jýyq erikti bar. Osy volonterlar qala kóshelerin aı saıyn emes, apta saıyn emes, kún saıyn qoqystan tazartyp otyrady.
– Búgin Temirtaý qalasyndaǵy jaǵalaýda úlken ekoaktsııa ótip jatyr. Oǵan 300-den astam ekoerikti qatysyp jatyr. Ortalyqtyń qyzmetin atqaryp júrgenine 12 jyl boldy. Negizgi qyzmetteriniń biri – qalany tazalyqta ustaý, - dedi volonter Rýslan Qojeken.
Qaladaǵa belsendilerdiń biri — Alena Hegaı. Aýmaqtaǵy ekologııalyq aqýalǵa beı-jaı qaramaǵan ol aınalany tazartýdy 15 jyl buryn bastap ketken. Keıin kenshiler shaharyndaǵy ózi sekildi alańdaýly turǵyndardyń basyn qosypty. Olarmen túrli aktsııalar uıymdastyryp, ólkeniń órkendeýine óz septigin tıgizýdi qolǵa alǵan.
– Sen óziń turatyn jerińe qandaı kómek kórsete alasyń? Qazirgi sátte naqty ne isteı alasyń? Tek synaı bermeı, áreket etý kerek. Ákimdik bolsyn, bılik bolsyn, bárin synaı berýdiń qajeti joq. Al endi óz nıetińmen, qolyńdaǵy quraldarmen, resýrstarmen qandaı úles qosa alasyń – sony isteý kerek. Rasynda da, bul bizdiń qalanyń árbir turǵyny úshin mańyzdy, - deıdi ol.
Qoqys jınaý jumystyń bir bóligi ǵana, munda qaldyqtardyń qalaı paıda bolatyny da mańyzdy. Eriktiler adamdar kóp jınalatyn jaǵajaıda qaldyqty qaıta óńdeýge bolatynyn, aıdalaǵa essiz laqtyra salǵan plastıktiń qorshaǵan ortaǵa tıgizer zııanyn da túsindiredi. Osylaısha ekologııalyq saýatty jandardyń qatary Temirtaýda kún sanap artyp keledi.
Tazalyqqa qumar turǵyndar
Temirtaýdyń 6-shaǵyn aýdandaǵy qoqystar úı aınalasyn jaılap barady. Kýágerler eringen keı turǵyndar qoqysty terezesinen de laqtyra salatynyn aıtýda. Quddy bári jıhazyn jańartyp, áldebir jerge kóship bara jatqan syńaıly. Al byltyr resmı túrde ashylǵan jerasty konteınerlerin dánekerlep jaýyp tastaǵan. Tipti esh ýaqytta iske qosylmaǵan, deıdi turǵyndar. Dál osyndaı qoqystyń kóptigi bir emes, birneshe aýlada kezikken. Jergilikti basshylyq máseleni sheshý úshin kamera qoıǵan eken. Alaıda ol qısaıǵan baǵanalardaǵy tek áshekeı sııaqty.
Al B. Momyshuly kóshesindegi úı turǵyndary óz aýlasyn ózderi tazartyp, abattandyrýdy bastap ketken. Uıymdasyp gúl egedi, biri sý sebedi, endi biri topyraqty qopsytady.
– Alǵashynda munda taqyr tegis jer ǵana jatqan edi. Birinshi kezekte bir kólik topyraq satyp alyp, osynda tóktik. Jerdi tegistedik. Sosyn árıne birdeńe egý kerek boldy. Kórshiler alǵashynda bir túp mamyrgúl aǵashyn ákeldi, keıin birtintep óz saıajaılarynan kóshetter ákele bastady. Gúlzarlar jasap, jemis-jıdek, kókónisterge deıin egip tastadyq. Olardy jolaı ótken kez kelgen adam paıdalana alady. «Tek meniki» degen uǵym joq, - deıdi turǵyndar.
Qaladaǵy beıbereket ebedeısiz ósken aǵashtardy da qala turǵyndary óz aýlasyna tıesili bolmasa da kútip-baptaýmen aınalysyp júr. Munda kútimsiz qalǵan aǵashtar da, aıaq astyndaǵy shópter de turǵyndardyń kúndelikti kúresine aınalǵan. Elektr symdaryn julyp ketpeýi úshin, ózi aýlasynan shyǵyp, kóshe boıy ósken taldardy retke keltirýge májbúr. Tipti keı adamdar kógaldy kesip jatyr dep shaǵymdanady.
Sondaı-aq temirtaýlyq kásipker Aıdos Doldahan 2016 jyldan beri qoldanylǵan plastık paketterdi qaıta óńdep, jańa qoqys paketterin shyǵarýmen aınalysyp júr. Bul úshin qaldyqty arnaıy qurylǵydan ótkizip, untaqtaıdy jáne jańa qalypqa quıady.
423 mln teńgege saıabaq
Qala turǵyndary 2023 jyly berilýi tıis bolǵan skver qurylysy áli aıaqtalmaǵanyn aıtyp, baǵdarlama júrgizýshilerin shaqyrdy. Aıaqsyz qalǵan qurylys ornynda balalar oınap júr. Olar ashyq jatqan symdardyń qaýipti ekenin olar túsinbeıdi, túsindiretin adam da joq.
– Munyń bárine 423 mln teńge bólingen. Qazirgi ýaqytta 220 mln teńgesi ıgerildi, ıaǵnı merdigerge tólendi. Al bizdiń kórip turǵanymyz osy. Siz qalaı oılaısyz, mynaý 220 mln teńgege tatı ma? Menińshe ári ketse 20 mln teńgege saı, onyń ózi kúmándi, - deıdi qala belsendisi Irına Jaqypbekova.
Burynyraqta munda aýqymdy aǵashtar bolǵan kórinedi. Trotýar salý úshin ony kesken. Keıin jańa kóshetter otyrǵyzǵan. Alaıda ony kútip-baptaý qajet ekenin esten shyǵarǵan.
– Buǵan deıin munda birshama jasyl jelek bolǵan. Ony kespeı-aq saqtap qalýǵa bolar edi. Biraq nege ekeni belgisiz, bárin alyp tastap, ornyna jańa kóshetter otyrǵyzǵan. Onyń ózi qarasha aıynda, alǵashqy qar jaýyp qoıǵanda egildi. Bul jeke sektor. Aınalada balalar oınaıtyn alań joq. Keshki serýen quratyn qoǵamdyq oryn joq. Skver osy máseleni sheshý qajet edi. Ókinishke qaraı taǵy bir bas aýrýyn týyndatty, - deıdi I. Jaqypbekova.
Qurylysy saǵyzsha sozylyp, kúrdeli másele aınalǵan skverdiń taǵdyry jóninde qala ákimi de jaýap berdi.
– Ol jerde qabyldanbaǵan jumystar kóp. Asfalti, aǵashtary, tipti jalpy nysan qabyldanbaǵan. Biz sotqa bergen aryzdyń ishinde onyń bárin kórsettik, - deıdi ákim.
Sonymen birge, Temirtaý qalalyq turǵyn úı ınspektsııasy bóliminiń bas mamany Muhamedjan Aldabaev Abaı kóshesindegi jańa skverdi kórsetti. Onda 2020 jyly kúrdeli jumystar júrgizilip, sport jáne balalar alańdary qurylǵan.
Sarapshylar: Temirtaý barlyq monoqalaǵa úlgi bola alady
«Taza qala» júrgizýshileri Temirtaý týraly barlyq aqparatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrdy. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy atty bes krıterııge súıene otyryp, qalaǵa óz baǵalaryn berdi.
Bul shyǵarylymda Astana qala qurylysyn josparlaý bóliminiń bas mamany Gúldana Ábish, elordalyq máslıhat depýtaty Mádına Ájikenova jáne Qorshaǵan ortany qorǵaý jáne tabıǵatty paıdalaný basqarmasynyń bas mamany Saǵynysh Saǵyntaev tórelik etti.
– Qala negizi taza, halqy da óte unady. Degenmen qoqys konteınerleriniń jańartylǵan túrlerin kórmedik. Jaqsy tehnologııamen jasalǵan qoqys óńdeý jáne kommýnaldyq qyzmetterdi atqaratyn nysandardy kórmedim. Qalanyń abattandyrýy jasalyp jatyr, ádemi saıabaqtar kórsetildi. Biraq, kógaldandyrý máselesi aqsap tur. Halyqtyń qaýipsizdigi úshin jaryqtandyrý men beınebaqylaýdy qolǵa alý kerek. Qalanyń eskirgen úılerin, kóshelerin, aýlalaryn, aıaldamalaryn jańǵyrtyp, jaıaý júrginshi joldaryn salý kerek, - dedi G. Ábish.
Máslıhat depýtaty M. Ájikenova «Shańyraq» uıymyndaǵy 500-ge jýyq eriktiniń kún saıyn qalany tazartyp júrgenin erekshe atap ótti.
– Qalanyń ekinshi ereksheligi – árıne tramvaı, bul kólik halyqtyń suranysyna ıe bolyp otyr. Qyryq jyldyq palmalar, tropıkalyq ósimdikter de kóńilden shyqty. Al Beıbitshilik kóshesindegi batpaq qaýipsizdik máselesin týdyrady, - dedi depýtat.
Ekolog S. Saǵyntaev Temirtaýdyń tazalyǵyn ózge monoqalalarǵa úlgi etti.
– Qala halqynyń mádenıti qatty unady. Ákimdikke qaramaı, abattandyryp, kishigirim saıabaqtar jasap, óz aýmaqtaryn kórkeıtip júr. Jýrnalıst maman 10 mınýt boıy kósheni aralap, qoqys tapqan joq, bul da maqtanarlyq kórsetkish. Meniń oıymsha, Temirtaý qalasy Qazaqstandaǵy monoqalalarǵa úlgi bola alady, - dedi S. Saǵyntaev.
Jalpy esepte Temirtaý 22 upaı alyp, Hromtaý qalasymen teńesti jáne ekinshi orynǵa turaqtady. Tizim basynda Astana (28), úshinshi orynda Lısakov (21), tórtinshi orynda Rýdnyı (20), besinshi orynda Aqsaı (18) qalalary tur. Sondaı-aq 16 upaı alǵan Stepnogorsk jáne Jitiqara qalalary altynshy orynda tur. Jetinshi orynda – 14 upaıymen Qulsary jáne eń tómengi orynda 10 upaı alǵan Jańaózen qalasy tur.
Eske sala ketsek, «Taza qala» jobasy «Eń úzdik áleýmettik telejoba» nomınatsııasy boıynsha «Tumar-2025» ulttyq televızııalyq syılyǵyn jeńip alǵan edi.
Úzdik joba bıyl da ekinshi maýsymymen qaıta oraldy. Bul joly túsirilim toby monoqalalarǵa erekshe kóńil bólip, elimizdiń túkpir-túkpirindegi ekologııalyq ahýaldy tereńirek taldamaq. Telejoba aptasyna 2 ret – dúısenbi jáne sársenbi kúnderi saǵat 19:30–da kórermen nazaryna usynyldy.