«Taza qala» – Tarazdyń basty ekologııalyq máseleleri qandaı
ASTANA. KAZINFORM – Tabıǵat pen adam qashanda úılesimde ómir súrip kelgen. Alaıda zaman damyǵan saıyn aınalaǵa nemquraıly qaraı bastaǵan sııaqtymyz, jańa ónimder paıda bolǵanda kóshede qoqys kóbeıdi. Endeshe ekologııalyq mádenıetti qolǵa alatyn sát keldi. Kazinform agenttigi «Taza qala» jobasyndaǵy reportaj toptamasyn jalǵastyrady. Búgin Taraz kóshelerindegi tazalyq pen tártip, kógaldandyrý, turǵyndardyń ekologııalyq mádenıetin baǵamdap kórmekpiz.
Qazaqstannyń eń «jasyl» qalasy
Taraz – tarıhymyzdyń temirqazyǵy. El arasynda bul shahar «Qazaqstannyń eń jasyl qalasy» atanyp ketken. Qala kóshelerinde saıaly aǵashtardyń kóptigi birden kózge túsedi. Munda 32 mln sharshy metr jasyl jelek bar. Demek, bir adamǵa 27 sharshy metr aǵashtan keledi. «Taza Qazaqstan» aktsııasy aıasynda da máýeli mekendi gúldendirip, tazalyǵyn saqtap turýǵa keńinen kóńil bólinip keledi.
«Bizde qala aýmaǵy boıynsha 32 mln sharshy metr jasyl jelek bar, jalpy bir adamǵa 27 sharshy metr aǵashtan keledi. Aldaǵy ýaqytta búl kórsetkishti 32 sharshy metrden asyrý jospary tur. Sondyqtan eldi kóp aralaıtyn azamattardyń Tarazǵa «Eń jasyl qala» dep baǵa berýi ábden oryndy», - deıdi qala ákiminiń orynbasary Qaırat Ismaıl.
Ásirese, qalada japyraqty úıeńki, emen jáne óńir klımatyna beıim qaraaǵash kóp. Saıabaqtarǵa shynar, jóke, kókterek aǵashtary egilip jatyr. Taý qyratynda ornalasqan «Tekturmas» etnotarıhı kesheninde qylqanjapyraqty shyrsha aǵashtary egizilip, avtomatty sýarý júıesi ornatylǵan.
«Tekturmas» kesenesinde sanıtarlyq tazalyq jumystary turaqty júrgizilip turady. Tazalyq aptalyǵynda kesene aýlasyna 3600 túp aǵash kósheti egilgen. Sharaǵa shahardyń belsendi jastary men «Jasyl el – Taraz» mekemesiniń qyzmetkerleri atsalysady eken. Mundaı eńbekti kórgen týrıster men qala halqy da tazalyqty saqtap qalýǵa qushtar – jerde jatqan qoqys kórmeısiz.
Tazalyq tabaldyryqtan
Tarıhy eki myń jyldan asatyn bul qala halqynyń sany búginde 478 myń. Qala 11 aýmaqtyq okrýgke bólingen. Tarazǵa kireberis qaqpa mańynda da abattandyrý, kógaldandyrý jumystary qyzý júrip jatty. Alaıda qaqpany aınala bergende-aq úıilgen plastık qoqys pen vandalızm kórinisterin baıqadyq. Qala ákimdigi muny halyqtyń ekologııalyq mádenıetimen tikeleı baılanystyryp otyr.
Alysqa uzamaı, Tarazdyń ortalyq kóshelerinde sýburqaqtar iske qosylmaǵan kúıi turdy. Іrgesi sógilgen ǵımarattar qala estetıkasyn buzyp turdy. Oǵan qosa, kópqabatty úı aýlasyna jaıylǵan túrli kıimder Italııanyń Neapol qalasyn eske túsirdi dersiz.
Jalpy Tarazda qoqys shyǵarý, tazalyq, shóp shabý jumystaryna 800-den astam adam jumyldyrylǵan. Alaıda qala ortalyǵyndaǵy qoqystyń kóptigi kóńil qynjyltady. Qoqys konteıneri bos tursa da, qaldyqty ishine salýǵa erinetinder, qurylys qaldyǵyn úı artyna jınaıtyndar tabyldy, tipti qoqysqa toly aryq-atyzdar menmundalap turdy. «Bulaq kórseń, kózin ash» dep úıretken babalardyń urpaǵy edik. Bul qoqysty bóten bireýler arnaıy ákelip tókpeıtini anyq. Sol jergilikti halyqtyń ishken sýsyny, jegen tamaǵynyń qaldyǵy, aınalyp kelgende sol turǵyndardyń ishki mádenıetiniń kórinisi.
Jergilikti bılik te Tarazdyń ırrıgatsııalyq júıelerin tazartý jumystary birer jyl buryn qolǵa alynǵanyn jetkizdi. Prezıdent bastamashylyq etken «Taza Qazaqstan» ekologııalyq aktsııasy aıasynda 800 shaqyrymnan astam kanaldar men aryqtar tazartylǵan. Bul sý ótkizý qabiletin arttyrý úshin, tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý úshin óte mańyzdy. Tazartylǵan aryq-atyzdar Qyrǵyzstannyń taý silemderinen, Talas ózeninen jáne Asa-Talas kanalynan keletin sýmen tolyǵady.
Aýlasyn gúlmen kómkergen Gúljámılá apaı
Tarazdyń barlyq turǵynyn tazalyqqa qulyqsyz dep aıyptaýdan, topyraq shashýdan aýlaqpyz. Bizdiń jolymyzda aınalasyn ásemdikke toltyratyn keıipkerler de kezikti. Olardyń biri – 66 jastaǵy Gúljámılá Rahımova óz kúshimen eski «Hrýşevka» aýlasyn gúlzar baqqa aınaldyrǵan. Aýlada raýshan, hrızantema, sáldegúl, ırıs gúlderi qaýyz jaryp tur.
«Aýlamyzǵa esh ýaqytta kóńilim tolmaıtyn. Osydan zeınetke shyqsam, Alla kúsh-qýat berse, ózim-aq kórkeıtemin dep sóz berip edim. Minekeı, 8 jyldan bergi ermegim osy. Ár zeınetaqy alǵanda qajetti tuqymdardy satyp alamyn. Internette barlyq aqparat daıyn tur. Asyqpaı, ándetip júrip, bárin isteımin. Alǵashynda balalarym namystanatyn edi. Namystanatyn nesi bar, zeınettegi adammyn, ózime de, ózgege de, Tabıǵat-anaǵa da paıdaly ispen aınalysyp júrmin», - deıdi qala turǵyny.
Zeınetker ájeı, úı qasyndaǵy qoqysty tazartsa, onda da gúl baǵyn jasaýǵa daıyn ekenin aıtyp otyr.
«Tańǵy 6-da turyp, jelmen ushyp kelgen qoqystardy jınaımyn. Aýylǵa baratyn kórshilerden maldyń qıyn suraımyn. Bul – gúldi kúıdirip jibermeıtin tabıǵı tyńaıtqysh. Barlyq zeınetker osylaı belsendi bolsa, kóp nárse túzeler edi. Qazir de bizdiń kórshiler eńbegimdi kórip, artyq qoqys tastaýǵa uıalady, jastar dýmandatyp, ishimdik ishýdi qoıdy», - deıdi G.Rahymova.
Endi Taraz qonaqtary Qazybek bı men Áıtıev kósheleriniń qıylysyndaǵy Gúljámılá hanymnyń ásem baǵyn tamashalaı alady.
Tarazdyń shyny zaýyty 7 elge ónim eksporttaıdy
Jaz mezgili bastalysymen túrli sýsynǵa suranys artady, tıisinshe shyny, plastık qaldyqtary da kóbeıedi. Bul rette Tarazda shyny qaldyqtaryn jınap, banka shyǵaratyn tseh jumys isteıdi. «Dostyq» JShS Taraz turǵyndarynan shyny qaldyqtaryn satyp alady, tipti Shymkent pen Astanadan da birneshe vagon shyny jetkizetin kezderi bolady.
Zaýyttyń bir kúnde 50 myń banka jasaıtyn múmkindigi bar.
«Biz táýligine 30 tonna shyny qaldyǵyn qabyldaımyz, osy jerde óńdeımiz, jýamyz, tazalaımyz. Bir banka jasaý úshin kvarts qumy, kvarts sodasy, áktas, dolomıt qoldanylady. Oǵan shyny qaldyqtary qosylyp, peshte 1500 gradýsta balqıdy jáne arnaıy formalarǵa quıylady. Bir kúnde 50 myń banka jasaıtyn múmkindigimiz bar jáne ónimder Reseı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan, Lıtva, Serbııa, Grýzııa elderine úlken kólemde eksporttalady. Osylaısha, óndiriske de kómektesip, qalanyń tazalyǵyna da úles qosýdamyz», - deıdi tseh basshysy Esbergen Elamanov.
Aıta keteıik, qalanyń qatty turmystyq qaldyqtary «Jasyl el-Taraz» JShS qoqys polıgonyna jiberiledi. Onda shyny, metall, qaǵaz sekildi jaramdy materıaldar qolmen suryptalady jáne qalǵan qoqys jerge kómiledi. Qazirgi ýaqytta polıgon 60 paıyzǵa tolǵan. Sonymen birge, qaladan 8 shaqyrym jerde «Mahmýdov» kásipkerliginiń jeke polıgony bar. Baızaq aýdanynda ornalasqan «Aldı ı K» kompanııasy da qaladan shyqqan qaldyqtardy óńdeýmen aınalysady.
Sarapshylar baǵasy
«Taza qala» baǵdarlamasynda Taraz qalasynyń taza jáne tazalyqty qajet etetin tustary kórsetildi. Bul shyǵarylymdy Parlament Májilisiniń depýtaty Erbolat Satybaldın, «Jasyl damý» AQ qaldyqtardy basqarý departamentiniń dırektory Sábıt Qashqynbaev, ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva kórdi jáne qalanyń ekologııalyq ahýalyna óz baǵalaryn berdi. Mamandar sheshimdi bes krıterııge súıene otyryp shyǵarady. Árqaısysyn 10 baldyq júıemen baǵalaıdy.
«Tarazdyń ortalyq kóshelerinde retsiz salynǵan bıznes nysandary, dúkender men dúńgirshekter bar. Bul qalanyń kelbetin buzady. Al kógaldandyrý jumystary jaqsy, joldary da jaqsy. Qatty qaldyqtardy óńdeýde, qala tazalyǵyn ustaýda birqatar problema bar», - dep pikir bildirdi depýtat E.Satybaldın.
Bul rette mamandar halyqtyń ózi tazalyqqa qol ushyn bermese, kommýnaldyq qyzmet bárine úlgermeıtinin basa aıtty.
«Qýantatyn jaıt – halyqtyń senbilikke belsendi qatysýy jáne shyny zaýytynyń jumys isteýi. Al tómen baǵa kommýnaldyq qyzmet jumysyna qoıyldy. Qala shetine nazar aýdarylmaıdy, onda sý men jaryq júrgizilmegen», - dedi ýrbanıst T.Jıenbaeva.
Baǵalaý qorytyndysymen Taraz qalasy «Taza qala» reıtınginde 15 upaıǵa ıe boldy.
Aıta keteıik, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Taza Qazaqstan» bastamasy aıasynda Prezıdent Teleradıokesheni «Taza qala» aýqymdy telejobasyn qolǵa aldy. Alǵashqy túsirilim Taraz, Shymkent, Túrkistan, Qyzylorda qalalarynda bastaldy.
Buǵan deıin Kazinform saıtynda Shymkent pen Túrkistan qalalarynyń tazalyǵy jóninde fotoreportaj jarııalanǵan edi.
