«Taza qala» Rýdnyıǵa jetti: Kenshiler qalasynyń tynys-tirshiligi qandaı
RÝDNYI. KAZINFORM — «Taza qala» telejobasy Qostanaı oblysyndaǵy ónerkásiptik ortalyqtardyń biri Rýdnyıǵa baryp, qalanyń qazirgi ahýalyn zerdelep qaıtty. Baǵdarlama erejesi boıynsha jýrnalıster ekige bólinip, qalanyń jaǵymdy jáne jaǵymsyz tustaryn, tazalyǵy men estetıkasyn baǵamdap qaıtty.
Kenshiler qalasy
Bul qalanyń tarıhy 1949 jyldan bastalady. Sol jyly Altaı geologııalyq barlaý ekspedıtsııasynyń ushqyshy Mıhaıl Sýrgýtanov Sarybaı shatqalynyń ústinen ushyp, kenetten kompas tiliniń burylǵanyn baıqaıdy. Al úsh aıdan keıin bul jerden iri ken orny anyqtalyp, jańa qalanyń irgetasy qalana bastaıdy.
Osylaısha, qalanyń negizgi tiregi — «Sokolov-Sarybaı» ken baıytý óndiristik birlestigi. Bul kásiporyn Rýdnyıdyń turaqty damýyna zor úlesin qosyp otyr. Ashyq karerdiń tereńdigi 550 metrge jetedi. Al keı tustary eki qabatty ǵımarattyń bıiktigimen birdeı. Budan shyǵatyn qaldyqtar qaıda ketetinin óndirisi mamandary túsindirip berdi.
− Ken óndirgen soń shyǵatyn qaldyqtarǵa arshý jumystary júrgiziledi. Bul qaldyqtardy biz ishki karerdiń úıindisine tógip, joıamyz. Karerdiń belgili bir bólikterine qarasańyz, óńdelgen jerlerdi baıqaýǵa bolady, ol jerde temir keni óndirilmeıdi. Bul bólikterge arshylǵan materıaldar sebiledi. ıAǵnı qaldyqtar qalaǵa nemese kásiporyn aýmaǵyna jiberilmeı, osy jerde qalady, − deıdi «SSKÓB» áleýmettik jobalar jáne áleýmettik qamtamasyz etý bóliminiń basshysy Aleksandr Makarenko.
«Sokolov-Sarybaı» ken baıytý óndiristik birlestigi sońǵy bes jylda qalaǵa 40 myńǵa jýyq jasyl jelek otyrǵyzǵan. Olardy egip qana qoımaı, sýarýǵa jáne kútip-baptaýǵa eki jylǵa 200 mln teńge bólgen. Qysqasy, ekonomıkaǵa da, ekologııaǵa da paıdasy tıip jatyr.
10 myń tal ekken qarııa
Bıyl Rýdnyıda 20 myńǵa jýyq mamyq túsirmeıtin pıramıda bitimdes terekter, qaıyń men shyrsha otyrǵyzylypty. Jasyl jelekterdi kútip-baptaý jumystary ázirese jazda qyza túsedi. Bul mezgilde qala kórkin keltirý úshin 250-den asa adam eńbek etedi.
− Olar shóp shabý, aǵash egý jumystarymen aınalysady. Bizdiń klımat ýaqyt tapshylyǵyn týdyrady. Sondyqtan tez ári sapaly jumys isteý kerek. Qysta jumysshylar 20-30 adamǵa qysqarady, negizinen qar tazalaý jumystary júrgiziledi. Kóshelerdi tazalaımyz, qar shyǵaramyz, júrginshiler joly men alleıalardy tazartamyz, − deıdi Qalany kógaldandyrýǵa jaýapty kompanııa ókili Sergeı Beıfert.
Sonymen birge, Rýdnyıda sońǵy 10 jylda 10 myń túp aǵash otyrǵyzǵan, qalanyń qurmetti azamaty Ǵabdolla Ahmetjanov turady. 82 jastaǵy qarııa bul ıgi bastamany jubaıymen birge bastaǵan. Aǵash egýdi paryz, tabıǵatty amanat dep bilgen erli-zaıypty byltyrdyń ózinde 150 túp terek ákelip otyrǵyzǵan. Qalanyń jasyldanýyna úles qosqysy kelgen jandarǵa esh aqysyz kóshet te beredi.
Eski úıler máselesi qalaı sheshiledi
Rýdnyıda 70 jyl buryn salynǵan eski úıler áli kúnge deıin qoldanysta. Turǵyndar bul úılerdiń qashan súriletini belgisiz ekenin aıtty. Al balalar oıyn alańdaryna jetý úshin qumdy soqpaqtarmen júrýge májbúr. Túsirilim toby qala turǵyndarynyń usynys-pikirin tyńdap, máselelerdi Rýdnyı qalasynyń ákimi Vıktor Ionenkomen talqylady.
− Bizdiń qalamyzda qazir 250 aýla bar. Ár aýla balalar alańy bolǵanyn qalaıdy. Biraq qazir ol múmkin emes. Sebebi biz bul jumystardy 4 jyl buryn bastadyq. Osy ýaqyt aralyǵynda 125-ten asa balalar alańyn jasadyq. Endi taǵy 125 alańqaı qajet. Sondyqtan bul jumystardy birneshe kezeńge bóldik, − dep túsindirdi V. Ionenko.
Ákimniń sózinshe, osyǵan deıin Rýdnyıda 30 nysan jóndeýdi qajet etken. Eki jylda 11 nysandy qalpyna keltirip, 700 otbasyna úı kiltin tabystaǵan. Olar — áleýmettik osal toptaǵy jandar, birinshi kezekte kópbalaly otbasylar men jetim balalar bolǵan. Qazirdiń ózinde 1500 jetim bala kezekte tur.
Qala kelbeti
Rýdnyıdyń ortalyǵynda taza kósheler kóp baıqaldy, ǵımarattary keńestik dáýirdiń klassıkalyq úlgisi men jańa zaman sáýleti úılesip tapqan. Degenmen qaladaǵy temirjol ınfraqurylymy uzaq ýaqyt boıy jańartylmaǵan.
120 myńnan astam halqy bar Rýdnyı qalasynyń temirjol vokzaly 1959 jyly boı kótergen. Alaıda jaryqshaqtary bar kóne ǵımarattyń tek shatyrlary ǵana jańa sekildi. Dárethanasy syrtta ornalasqan, oǵan 200-300 metr júrý kerek.
Ádilin aıtý kerek, eski bolsa da, vokzaldyń ár buryshynda plastık, qaǵaz, shyny dep suryptalǵan qoqys jáshikteri tur. Bıyl 2025 jyly bul jer jańǵyrtýdan ótedi dep josparlanyp otyr.
Degenmen, qalada shashylyp jatqan aýla, eski úıler, qabyrǵadaǵy jazýlar men jóndeýge jabylǵan joldar da bar. Tipti ákimdiktiń aldynda oqshaýlanbaǵan ashyq tok kózi tur. Oǵan kishkentaı balalar ilinip qalsa, jaǵdaıy qıyn bolatyny aıdan anyq. Sózi dáleldi bolý úshin júrgizýshi óz telefonyn qýattap kórdi.
Mundaı ashyq tok kózderiniń turýy qate ekenin ákimniń ózi de moıyndady.
− Bizdiń ortalyq alań merekelik is-shara jıi ótetin orynǵa aınalǵan. Biz munda Metallýrgter kúnin, Naýryz meıramyn, 7 mamyr men 9 mamyr, Qala kúni men basqa da merekelerdi uıymdstyramyz. Sol sátterde júzge jýyq saýda núkteleri ashylady. Olarǵa tok kózi qajet. Degenmen bul elektr qýaty tek merekelik sharalarda qosylyp, basqa kúnderi óshirilýi kerek edi. Osy olqylyqtyń ornyn toltyramyz, − dedi Rýdnyı ákimi.
14 mınýtta jınalǵan qoqys
Degenmen qalada sheshimi tabylǵan máseleler de barshylyq, «Taza qala» júrgizýshisi aýlada konteınerge salynbaǵan qoqys úıindisin kórip, tazalyq kompanııasyna habarlasyp kórdi. Qońyraýǵa jaýap bergen maman tek konteınerlik baktardy tazartatynyn, basshylyǵyna barlyq shaǵymdy jetkizetinin aıtty. Arada 14 mınýt ótkende kompanııa qyzmetkerleri atalǵan mekenjaıǵa kelip, qoqysty tıep áketti. Bul rette kompanııa iri gabarıtti qoqystardy alyp ketetinin, biraq usaq qoqystar mindetti túrde konteınerge salynýy kerek ekenin eskertti. Sosyn kesilgen aǵash butaqtarynyń úıindisin tazalaý qoqys kompanııasynyń mindetine kirmeıtinin aıtty.
Qoqys demekshi, osydan birneshe jyl buryn Rýdnyı qalasy qaldyqtyń kóptiginen tunshyǵýǵa shaq qalǵan bolatyn. 2023 jyly qoqys polıgony basqa kompanııanyń qaramaǵyna ótip, máseleniń beti beri qaraı bastaǵan.
− Bul polıgon bizdiń kompanııalar quramyna 2023 jyly qosyldy. Ol ýaqytta jaǵdaıy óte nashar edi. Qazaqstan Respýblıkasynyń ekologııalyq standartyna saı keltirý úshin aýqymdy jumystar júrgizý qajet boldy. Qazir polıgon snıtarlyq jáne ekologııalyq talaptarǵa saı jumys istep tur, − deıdi qoqys polıgonyna jaýapty kompanııa ókili Rýslan Ishbýlatov.
Munda qoqys ishinara qolmen suryptalady, al shilde aıynyń sońynda qoqys suryptaý kesheni paıdalanýǵa berilmek. ıAǵnı Rýdnyı qalasynyń tynysy taǵy ashyla túsedi.
− Myna jerde usaqtaǵysh tur, bul qurylys qaldyqtaryn qaıta óńdeýge arnalǵan. Ekinshiden, myna jerge angar ornatylady, onda suryptaý kesheni ornatylady. Bul keshenniń qýaty jylyna 50 myń tonna qoqys suryptaýǵa jetedi. Al qalanyń qajettiligi — 40 myń tonna shamasynda, qalanyń keleshektegi aýqymyn tutas qamtý úshin artyq qor daıyndap otyrmyz, − dedi R. Ishbýlatov.
Sondaı-aq, munda kólik dóńgelegine ekinshi ómir syılaıtyn, rezeńke-tehnıkalyq buıymdardy qaıta óńdep, kádege jaratatyn kásiporyn bar. Munda jetkizilgen dóńgelekter túıirshikteledi, osy arqyly qorshaǵan ortanyń tazalyǵyna úles qosady.
− Balalar alańy men sporttyq nysandar qurylysy bastalǵanda bizdegi rezeńke untaǵy úshin adamdar kezekke turady. Osyǵan baılanysty kásiporyndy modernızatsııalaý týraly sheshim qabyldandy. Búginde kásiporynǵa ınvestıtsııa kólemi 489 mln teńgeni qurady, − dedi R. Ishbýlatov.
Sarapshylar ne deıdi
«Taza qala» júrgizýshileri Astana týraly barlyq aqparatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrdy. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy atty bes krıterııge súıene otyryp, qalaǵa óz baǵalaryn berdi.
Bul shyǵarylymdy Astana qalalyq Ýrbanıstıka ortalyǵynyń basshysy Danııar Shyndalıev, Astana máslıhatynyń depýtaty Mádına Ájikenova jáne «Jasyl el» jobasy basshysynyń orynbasary Asylbek Ábdirashıtov baǵamdap kórdi.
− Rýdnyı qalasyndaǵy eń unaǵany — kógaldandyrý boıynsha jumystar boldy, kóshe boıyndaǵy úlken aǵashtar men gúlder kóp baıqaldy. Abattandyrý, aýlalardy jańǵyrtý jumystary unady. Ortalyq kóshelerindegi skeıt-alańdar, belsendi jattyǵý alańdary da keremet. Jalpy 8 upaı beremin jáne eń tómen baǵa qala estetıkasyna berildi, óıtkeni úı qasbetterine rekonstrýktsııa óte qajet, − dedi Ýrbanıstıka ortalyǵynyń basshysy Danııar Shyndalıev.
Óz kezeginde Astana máslıhatynyń depýtaty Mádına Ájikenova 7 upaı qoıdy.
− Qala ósip keledi, órkendep keledi. Ádemi, jasyl jelekteri kóp eken. Biraz abattandyrý jumystaryn da kórdik. Alaıda, kemshilikterin de atap ótsem, birinshiden qoqys shyǵaratyn ujymdar aptasyna bir ret qana jınaı ma, áıteýir qaldyqtar ýaqytyly shyǵarylmaıdy eken. Qalanyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin de biraz jumys kerek, − dedi ol.
Rýdnyıǵa eń joǵary 9 upaıdy «Jasyl el» jobasy basshysynyń orynbasary Asylbek Ábdirashıtov berdi.
− Qala kóshelerindegi tazalyq pen tártipti kórdik, kommýnaldyq qyzmetter júıesin, abattandyrýy, ashyq mıkrofondy qarap shyqtyq. Meniń beretin baǵamdy ortasha dep aıtýǵa bolady, bul monoqalalar ishinde jasalyp jatqan jumystar osyǵan deıingi jaı-kúıin kórdik, qazirgi deńgeıi óte jaqsy, qalanyń abattandyrylýy da orta deńgeıde. Biraq jergilikti kommýnaldyq qyzmettiń jumysyn atap ótý kerek, qońyraýǵa lezde jaýap berip, paıda bolǵan problemalardyń der kezinde joıylýy, − dedi A. Ábdirashıtov.
Jalpy esepte Rýdnyı qalasy 24 upaımen qalalar tiziminde ekinshi orynda tur. Ázirge eń joǵary upaı Astana qalasynda.
Buǵan deıin «Taza qala» jobasynyń jańa maýsymy Astana qalasynan bastalǵan edi.
Sondaı-aq, túsirilim toby Aqmola oblysyndaǵy mańyzdy óndiristik jáne áleýmettik-ekonomıkalyq ortalyqtardyń biri Stepnogorsk qalasynyń da tazalyǵy men estetıkasyn kórsetti.
Eske sala ketsek, Taza qala» jobasy «Eń úzdik áleýmettik telejoba» nomınatsııasy boıynsha «Tumar-2025» ulttyq televızııalyq syılyǵyn jeńip alǵan edi.
Úzdik joba bıyl da ekinshi maýsymymen qaıta oraldy. Bul joly túsirilim toby monoqalalarǵa erekshe kóńil bólip, elimizdiń túkpir-túkpirindegi ekologııalyq ahýaldy tereńirek taldamaq. Telejoba aptasyna 2 ret — dúısenbi jáne sársenbi kúnderi saǵat 19:30–da kórermen nazaryna usynyldy.