«Taza qala» Hromtaýda: Monoqalany mazalaıtyn máseleler qandaı
HROMTAÝ. KAZINFORM — Jibek Joly telearnasyndaǵy «Taza qala» baǵdarlamasy Aqtóbe óńirine jetti jáne álemdegi eń iri hrom keni bar Hromtaýdyń tazalyǵy men estetıkasyn baǵamdap qaıtty.
Baǵdarlama barysynda júrgizýshiler ekige bólinip, qalanyń tazalyǵyna qatysty aqparatty zertteıdi. Biri jaqsy, endi biri jaǵymsyz tustaryn anyqtaıdy jáne bar maǵlumatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrady. Mamandar sheshimdi 5 krıterııge súıene otyryp shyǵarady. Árqaısysy 10 baldyq júıemen baǵalaıdy.
Kásiporyn qalaǵa birneshe nysan salyp bergen
Hromtaý – Aqtóbe oblysyndaǵy monoqala jáne mańyzdy óndiristik ortalyqtardyń biri. Jalpy Qazaqstan hrom qory boıynsha álemde ekinshi orynda, al sapasy boıynsha birinshi orynda tur. Bul qalada taý joq, kezinde hrom óndirilgen soń onyń qaldyqtary taý bop úıilgendikten qala ataýy Hromtaý atanyp ketken kórinedi.
Qalanyń irgetasy 1967 jyly qalanǵan. Onyń negizgi quraýshy kásiporny – «Dóń» taý-ken baıytý kombınaty. Búginde «Dóń» taý-ken baıytý kombınatynda 8500 adam qyzmet etedi. Olardyń 10 paıyzy vahta ádisimen jumys isteıdi. Jumysshylardyń negizgi bóligi – Hromtaý qalasynyń turǵyndary, olar qala halqynyń 30 paıyzyn quraıdy.
Kombınat sońǵy eki jylda qalanyń áleýmettik damýyna 1 mlrd teńgeden asa qarajat bólgen. Al óndiristik aımaq shekarasyna 3200-ge jýyq aǵash otyrǵyzylypty.
– Kombınat Hromtaý qalasyna dene shynyqtyrý-saýyqtyrý ortalyǵyn salyp berdi. Tegin medıtsınalyq qamtamasyz etý baǵdarlamasy júzege asyryldy. «Muǵaljar» balalar-saýyqtyrý lageri bar. Ótken jyly memorandým aıasynda Hromtaý qalasy ákimdigimen birge joba júzege asyrdyq. Atap aıtqanda, jalpy quny 1,8 mlrd teńge quraıtyn mádenıet úıi qoldanysqa berildi. Bıyl quny 400 mln teńgeni quraıtyn basseın qurylysy josparda tur, – deıdi «Dóń» taý-ken baıytý kombınatynyń dırektory Baýyrjan Ótemisov.
Aıtpaqshy, kásiporynda 2021 jylǵa deıin shamamen 14 mln tonna shlam qaldyǵy jınalǵan eken. Osyǵan baılanysty hrom shıkizatyn keshendi túrde qaıta óńdeý úshin «ERG Green» jobasy qolǵa alynǵan.
Ákimdik túsirilim tobyn nege ańdydy
Baǵdarlama júrgizýshileri qalaǵa sholýdy Hromtaý kósheleriniń shuryq-tesik joldarynan bastady. Jergilikti turǵyndardyń aıtýynsha, jóndeý jumystary bastalǵan, biraq aıaqsyz qalǵan.
– Hromtaýdyń jol ınfraqurylymy – eń mańyzdy suraqtardyń biri. Hromtaý qalasynda 88 kóshe bar. Jyl saıyn biz osy baǵytqa erekshe kóńil bólip jatyrmyz. Byltyr Hromtaýda 18 kóshe jóndesek, bıyl 23 kóshede jóndeý jumystary ótedi. Áli atqaratyn jumys kóp, úsh jyldyq josparymyz aıasynda 88 kósheni tolyǵymen jóndeımiz, – dep aqtaldy Hromtaý aýdanynyń ákimi Nurhan Tileýmuratov.
Hromtaýda tirshilik qaınap jatqanymen, usaq-túıekke mán berilmeıtin sııaqty. Máselen ortalyqtaǵy kósheniń qıylysynda ashyq qalǵan káriz qudyqtary aǵash, shıfr sekildi qolǵa ilingen jabdyqpen jabylǵany kórinip tur. Balalar túsip ketpesin dep, aınalasyn lentamen qorshap qoıǵan.
Qaladaǵy balalar aýlasyn da júrgizýshiler qaýipsiz dep aýyz toltyra aıta almady. Onda bári jańa sııaqty kóringenimen, tósenishteri oıylǵan, qorshaýy buzylǵan, tóbeden tónip turǵan qýraǵan aǵashtar balalarǵa qulaýy múmkin, átkenshekteri synǵan. Muny ákimdik buzbaıtyny anyq, turǵyndardyń paıdalanýyna berilgen soń jaýapkershilikpen qaraý qajet-aq.
Qala ishindegi qurylys qaldyqtary da menmundalap kózge tústi. Іrgede turǵan eski ǵımaratty buzyp, sodan qalǵan qaldyqty osynda tógip ketken. Eski úılerdiń mańaıy qoqysqa tolyp, irgetasy úgitilip tur. Baspaldaq ta basa-basa tegistelip ketken. Mundaı opyrylǵan baspaldaq Jeńis alleıasynda da bar. Ákimdik ony jóndeýge túsirilim toby kelgende ǵana apyl-ǵupyl iske kirisken. Shaǵyn qalanyń shyraıyn keltiretin, turǵyndardyń kúndelikti qoǵamdyq kólik kútetin orny – aıaldamalardyń da kúıi máz emes.
Al ákimdik aıaldamanyń halimen emes, túsirilim tobynyń izine túsýmen álek boldy. Alǵashynda Kia markaly avtokólik telearna kóliginiń sońynan júrip otyrdy. Ony baıqaǵanyn bilgen soń, birden izin sýytty. Ańdý munymen toqtamaı, túsirilim tobyna Toyota kóligi ilesedi. Keıinnen onyń qataryna basqa da jekemenshik kólikter qosyldy. Olardy suhbatqa tartqysy kelgenimen bári aınala qashqan. Sonda ákimdik kimnen jáne neden qoryqty?
Turǵyndar jasaǵan alleıa
Degenmen Hromtaýdyń ásemdik pen kútimge toly kósheleri de kamera nazarynan tys qalmady. Bıyl Hromtaý qalasyna 1400 túp aǵash, 3000 qaraǵash egilipti. Búginde olar qala kórkin arttyryp tur.
– Qazirgi ýaqytta Hromtaý qalasynda 6 myń sharshy metr gúl egildi. Olardyń arasynda raýshan, gaılardııa, gazanııa, ırıs, qalampyr sekildi kópjyldyq gúlder bar. Birjyldyq petýnıa da bar, bárin aralastyryp egemiz. Kópjyldyq shópter gazon retinde egiledi, qalamyzda 22 myń sharshy metr gazon bar. Qazir kútip-baptaý jumystarymen aınalysyp jatyrmyz, – dedi kógaldandyrýǵa jaýapty kompanııa ókili Qanat Shúlembaev.
Qalanyń taza ári ádemi bolýy tek bir adamnyń qolynda emes. Máselen bul qalalyq saıabaq emes, qala turǵyny Hamıt Orazbaevtyń qoldan jasaǵan alleıasy. Munda 20-25 túp aǵash ósip tur.
– 2020 jyldyń kúzinde nemerem ekeýmiz aınalany ásemdeýdi bastadyq. Bıyl besinshi jyl aınalysyp kelemiz. Bul meniń aýmaǵym emes, biraq sonda da kózge ádemi bolyp turǵany jaqsy ǵoı. Kórshiler de jyldan-jylǵa qatarymyzǵa qosylyp, taldar men gúlder egip júr, – deıdi H. Orazbaev.
Foto: Jibek Joly
30 myńnan asa turǵyny bar qalada aınalasyn abattandyrýǵa beıim ári qushtar jandar jeterlik. Olardyń biri – «Eń úzdik aýla» turǵyndary.
– Osy jerden alańdy belgilep, asfalt tósedik. Óz qarajatymyzǵa gúl satyp alyp, aınalany abattandyrdyq. Olardy sýaryp, kútip-baptaý jumystaryn júrgizdik. Bárin ózimiz úshin istedik. Osylaısha, qaladaǵy barlyq aýlanyń ishinde úzdigi dep tanyldyq. Shamamen 10 jyl buryn alma aǵashyn otyrǵyzǵanbyz. Bıyl jemis berip jatyr, – deıdi aýla turǵyny Oksana Kravchenko.
Sonymen birge, Hromtaý ǵımarattarynda kózge birden túsetin mýraldar bar. Olardy ákimdiktiń usynysymen sýretshi Aınur Qalabaeva salyp shyqqan.
– Osyndaı kirpish úılerde mýral salǵan yńǵaıly. Óıtkeni sýret salǵanda bárin esepteısiń, sanaısyń. Al monolıt úılerde sál qıyndaý bolady. Qazir Hromtaýda 9-10 mýral bar, – deıdi sýretshi A. Qalabaeva.
Polıgonda plastık qaldyqtar órtenip jatyr
Aýlalarda qoqys konteınerine jetpeı qalǵan qaldyqtar da kózge tústi. Bul turǵyndardyń tazalyq mádenıetiniń bir kórsetkishi. Aıtyp aýyz jıǵansha qoqys konteıneriniń mańyna júk kóligi jetti. Bul qaldyqtar 10 gektar aýmaqty alyp jatqan jalǵyz qoqys polıgonyna jetkiziledi. Onda qaldyqtar kómilip, ishinara qolmen suryptalady eken. Biraq polıgonnyń ózinde qaldyqtar durys suryptalmaı, órtelip jatyr.
– Qazir qolmen suryptaımyz. Biraq jartylaı mehanıkalandyrylǵan zaýyt jabdyqtaryna tapsyrys berdik. Onda da qolmen suryptalady, biraq qoqys konveıer arqyly avtomatty túrde beriledi. Al tamaq qaldyqtaryn kómip, qalǵanyn órteýden basqa amalymyz joq. Jumysshylar aǵashtardy kesip, shópter men butalardy orady. Jolaı paketter men qaptardy da ala ketedi. Al bul – kólemdi qoqys. Biz ony órteımiz. Olar jınalyp qalsa, býldozermen de tası almaısyń. Óıtkeni butalar radıatorǵa da, júris bóligine de kirip ketedi, – deıdi qoqys polıgonyna jaýapty kompanııa ókili Alekseı Kovenskıı.
Alekseı myrza Ekologııalyq kodekske qatysty tilshiler suraǵynan at-tonyn ala qashty.
– Ártúrli qaldyq ártúrli ádispen joıylýy kerek. Biraq bári zańda jazylǵandaı oryndala bermeıdi. Keıde aýytqý da bolady, – dep moıyndady ol.
Hromtaý qalasynda qoqys jınaýmen eki kompanııa aınalysady. Osydan 3-4 jyl buryn Hromtaýda qoqys konteınerleriniń janyna suryptaý úshin tor qoıylǵan eken. Keıinirek alynyp tastalypty.
– Bizge eń qıyny, turǵyndar úıindegi úlken tońazytqyshyn, dıvanyn, shkafyn shyǵaryp tastaıdy. Arnaıy tehnıkaǵa mundaı kólemdegi qaldyqtardy salýǵa bolmaıdy. Olar polıgonǵa tastalýy kerek. Osydan tórt jyl buryn polıgonda plastık bótelkeler suryptalatyn. Aqtóbede ony qabyldaıtyn. Qazir kartondy da, plastıkti de esh jerge ótkize almaısyń, – dedi qoqys kompanııasynyń ókili Talma Tasbolatova.
Óz kezeginde Hromtaý ákimi qoqys polıgony 70 paıyzǵa jýyq tolǵanyn atap ótti.
–Biz bıyl polıgondy qaıta jańǵyrtý jobasyn ázirlep jatyrmyz. Keler jyly ony keńeıtip, qorshaýyn aýystyryp, qajetti zattardy, qurylys-montaj jumystaryn júrgizemiz. Sonymen birge, osy merdiger mekeme qoqys polıgonynda suryptaý máselesin ári qaraı uıymdastyrady. Qazir «Órken» óńirlik baǵdarlamasy aıasynda nesıe alyp, qurylys-montaj jumystaryn júrgizip, osy jumystardy ári qaraı jalǵastyrady, – dep túsindirdi Nurhan Tileýmuratov.
Foto: Jibek Joly
Sarapshylar baǵasy
«Taza qala» júrgizýshileri Astana týraly barlyq aqparatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrdy. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy atty bes krıterııge súıene otyryp, qalaǵa óz baǵalaryn berdi.
Bul shyǵarylymdy Astana qalalyq Ýrbanıstıka ortalyǵynyń ýrbanıst-sáýletshisi Tursyn Jıenbaeva, «Sparklo Kazakhstan» JShS bas dırektory Ádilet Nurselınov, Astana qalalyq máslıhatynyń depýtaty Sáýle Samıdın baǵalady.
Foto: Jibek Joly – Kommýnaldyq qyzmettiń grafıkpen jumys istep jatqanyn kórip otyrmyz. Infraqurylym da bar, biraq damytýdy kóbeıtý kerek. Qala halqynyń mádenıetin de damytýǵa ákimdik kóńil bólýi kerek. Qalanyń órkendep jatqany baıqalady, burynǵy jyldarǵa qaraǵanda damý bar. Biraq qala kelbeti áli sovettik kezeńde qalyp qoıǵandaı, – dep pikir bildirdi depýtat Sáýle Samıdın.
Ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva bes kórsetkish boıynsha qalanyń jaǵdaıy jaqsy dep esepteıtinin aıtty.
– Qala kóshelerinde tazalyq pen tártipke 1 upaı, jergilikti kommýnaldyq qyzmettiń jumysyna – 2 upaı berdim. Sebebi qoqystyń ýaqytyly jınalyp jatqanyn kórip otyrmyz. Qalada qoǵamdyq oryndar men jasyl jelek jetkilikti. Kóbirek upaı berýge bolatyn edi, biraq kólik joldary jóndeýdi qajet etedi. Qalada keı kóshelerde jaryq shamdary az, – dedi ol.
Ekolog-kásipker Ádilet Nurselınovtiń aıtýynsha, Hromtaýda tazalyq pen tártip bar, kúndelikti kóńil bólinip, jumys atqarylyp jatqany kórinedi.
– Kommýnaldyq qyzmet jumys istep jatyr, biraq osal dep oılaımyn. Qalada qoqys jınaıtyn tórt kólik qana bar, 30 myń halyq turatyn qalaǵa bul óte az. Polıgonnyń jan-jaǵy qorshalmaǵan, turmystyq qaldyqtardy órtep, ony qalaǵa zııanyn keltirip otyr. Qala jaqsy abattandyrylǵan, oǵan 2 upaı berdim, ony ári qaraı damyta tússe degen tilegimiz bar. Áleýmettik tájirıbe jasalǵan eken, onda adamdardyń qala tazalyǵyna qanshalyqty úles qosýǵa daıyn ekenin kórdik. Áli de atqarylatyn jumystar jetkilikti, – dedi ol.
Jalpy esepte Hromtaý qalasy 22 upaı alyp, Astanadan keıin (28) ekinshi orynǵa turaqtady. Úshinshi orynda Lısakov (21), tórtinshi orynda – Rýdnyı (20), besinshi orynda – 16 upaı alǵan Stepnogorsk jáne Jitiqara qalalary tur.
Eske sala ketsek, Taza qala» jobasy «Eń úzdik áleýmettik telejoba» nomınatsııasy boıynsha «Tumar-2025» ulttyq televızııalyq syılyǵyn jeńip alǵan edi.
Úzdik joba bıyl da ekinshi maýsymymen qaıta oraldy. Bul joly túsirilim toby monoqalalarǵa erekshe kóńil bólip, elimizdiń túkpir-túkpirindegi ekologııalyq ahýaldy tereńirek taldamaq. Telejoba aptasyna 2 ret — dúısenbi jáne sársenbi kúnderi saǵat 19:30-da kórermen nazaryna usynyldy.