Táýelsizdikke jol ashqan Egemendik deklaratsııasynda ne aıtylǵan edi
AQTÓBE. KAZINFORM — Bıyl Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklaratsııasynyń qabyldanǵanyna 35 jyl toldy. Qujatty sol kezdegi qazaq elıtasy ázirlep, bekitti. Qujat ishki ǵana emes, syrtqy saıasatty júrgizýge, eldiń tutastyǵyn saqtaýǵa, terrıtorııany bekitýge septigin tıgizdi.
Egemendik deklaratsııasy — Konstıtýtsııa negizi
Respýblıka kúni merekeler qataryna qaıta qosylǵannan beri Egemendik deklaratsııasy týraly jıi aıtyla bastady. Qur sóz emes, tarıhqa úńiledi qazir.
Qujatta «Qazaq halqynyń jáne Qazaqstanda turatyn basqa da ulttardyń tól mádenıetin, dástúrin, tilin qaıta túletý men damytý jáne olardyń ulttyq qadir-qasıetin nyǵaıtý — Qazaq KSR memlekettiliginiń asa mańyzdy mindetteriniń biri» dep jazyldy.
Budan ári terrıtorııanyń bólinbeıtini, oǵan eshkim de qol suqpaıtyny, kelisimsiz paıdalanýǵa bolmaıtyny týraly bólimderi bar.
Q.Jubanov atyndaǵy AÓÝ Qazaqstan halqy Assambleıasy jáne áleýmettik-saıası pánder kafedrasynyń dotsenti Ashat Keńesovtiń aıtýynsha, bul qujat táýelsizdikke jol saldy.
— Egemendik deklaratsııasy — Qazaqstannyń eń alǵash qabyldaǵan qujaty. 1990 jyldyń 25 qazany. Saıası turǵydan aıtar bolsaq, basqa memlekettermen salystyrǵanda ortalyq Máskeýmen konflıktke kelmeı qabyldanǵan qujattyń biri osy. Ol bizdiń Qazaqstannyń táýelsizdigine negiz salyp berdi desek qatelespeımiz. Ondaǵy baǵyttar — 1991 jyly qabyldanǵan Táýelsizdik deklaratsııasynyń, 1993 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııanyń negizi. Onda qandaı baǵyttar boldy? Saıası baǵyt. Biz ózimizdiń egemendigimizdi jarııaladyq. Nátıjesinde ishki saıasatty da, syrtqy saıasatty da ózimiz júrgize bastadyq. Sonymen qatar ekonomıkalyq baǵyttarda erkindik paıda boldy. Terrıtorııalyq tutastyqty saqtap qalýǵa múmkindik týdy. Ári qaraı aıtar bolsaq, ult retinde tutastyqty saqtaýǵa múmkindik berdi. Óıtkeni deklaratsııada qazaq tili mártebesi kórsetilgen bolatyn. ıAǵnı qazaq tili memlekettik til retinde ataldy. Tıtýldyq ult qazaq bolyp sanaldy, — dedi Ashat Keńesov.
Onyń aıtýynsha, sol shaqta egemendik elıtasynyń kirpishi qalandy. Myqty saıası sheshim qabyldanyp, qaqtyǵysty boldyrmady.
— Arba da synǵan joq, ógiz de ólgen joq. Ereksheligi — qabyldanǵan qujat joǵarydan bastaldy. Halyqtyń oǵan qatysy bolmady. ıAǵnı zııaly qaýym ózi qabyldady. Qazirgi tańda kóptegen baǵyttardy Konstıtýtsııadan kóre alamyz. Sonymen qatar deklaratsııada kórsetilgen baǵyttardyń biri — syrtqy saıasattaǵy qarym-qatynasty retteý. Keńes Odaǵynyń kezinde árkez Máskeýmen aqyldasatyn edik. Deklaratsııa qabyldanǵannan keıin bul másele ekinshi orynǵa ótip, basqa memleketpen qarym-qatynasqa shyǵa bastadyq. Syrtqy saıasatta mádenı, ǵylymı, ekonomıkalyq sheshimder qabyldaýǵa múmkindik boldy, — deıdi kafedra dotsenti.
Egemendik týraly qujat terrıtorııa tutastyǵyn aıǵaqtady.
Ashat Keńesovtiń aıtýynsha, keńestik avtorıtarızmniń negizinde qalanǵan alǵashqy demokratııalyq qujattyń mańyzyn túsiný, Respýblıka kúni men Táýelsizdik kúnin ajyrata bilý qajet.
— Ekeýiniń aıyrmashylyǵyn aıtamyn. Ǵalymdar pikiri ekige jarylady osy taqyrypta. Bireýler ekeýi bir uǵym deıdi. Ekinshi bir toby «egemendikte tek joǵary bılik táýelsiz bolady, táýelsizdikte barlyq bılik táýelsiz bolady» deıdi. Bul frantsýzdyń sýveren degen sózinen shyqqan. HVI ǵasyrda Jan Boden degen frantsýzdyń qaıta órleý dáýiriniń ókili osy sýveren sózin engizedi. Joǵary bıliktiń erkindigi, joǵary bıliktiń bostandyǵy. Ózim ekeýi eki túrli sóz dep esepteımin. Táýelsizdik ol tolyqtaı táýelsiz bolý degen maǵynany bildiredi. Ózim erkindik degen durys dep esepteımin. Dáris kezinde osynyń bárin aıtyp, túsindiremin. Jastar muny bilýi kerek. Egemendik deklaratsııasy da, Táýelsizdik deklaratsııasy da — tarıhı qujattar. Konstıtýtsııada kórsetilgen kóp norma osy Deklaratsııadan alyndy, — dedi ol.
Táýelsizdikke bastaý bolǵan qujat
Q.Jubanov atyndaǵy AÓÝ aǵa oqytýshysy, saıasattaný magıstri Orynbasar Muhıtovtiń de pikirin bildik. Oqytýshy Egemendik deklaratsııasyna súıenip, elde mańyzdy sheshim qabyldanǵanyn aıtady.
Máselen 1990 jylǵy qujatta «Respýblıka terrıtorııasynda ıadrolyq qarýdyń synalýyna, jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń ózge de túrleri (hımııalyq, bakterıologııalyq, bıologııalyq jáne basqalar) úshin synaý polıgondaryn salýǵa jáne olardyń jumys isteýine tyıym salynady» dep jazylǵan.
— Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý týraly sheshim osy qujattyń negizinde qabyldandy dep esepteımin. Sonymen birge syrtqy saıasatta Qazaqstan óz múddesine saı halyqaralyq qatynastar ornata alatynyn kórsetti. Qujatta basqa memlekettermen teń dárejede dıplomatııalyq qarym-qatynas ornata alatyny aıtyldy. Respýblıkada memlekettik ókimet bıligi ony zań shyǵarý, atqarý jáne sot bıligine bólý prıntsıpi boıynsha júzege asyrylatyny jazylǵan. Sóıtip qujat tarıhı mıssııasyn atqardy. Búginde Konstıtýtsııanyń negizi osy bolyp tur, — dedi ol.
Aıta keteıik, 25 qazan 1995-2001 jyldary ulttyq mereke retinde atap ótildi. 2001 jyly atalǵan mereke memlekettik merekeler tizimine endi.
Alaıda keıinirek 2009 jyly elimizdiń Tuńǵysh Prezıdentiniń jarlyǵymen ol memlekettik merekeler tiziminen alynyp tastalǵan-dy.
2022 jyldyń jazynda Ulytaý óńirinde ótken Ulttyq quryltaıdyń alǵashqy otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usyndy. Osylaısha, on jyldan astam ýaqyt boıy umyt qalǵan mereke qaıta toılana bastady.