Táýelsizdik túbi bir túrki halyqtarynyń jaqyndasýyna jol ashty — Murat Sabyr
ORAL. KAZINFORM — 16 jeltoqsan — Qazaqstan Táýelsizdigi kúni. Elimiz egemendik alǵannan beri túrki halyqtary arasyndaǵy qarym-qatynas qalaı damydy? Osy oraıda Kazinform tilshisi Batys Qazaqstan ınnovatsııalyq-tehnologııalyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, «Túrkitaný jáne altaıtaný» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Murat Sabyrǵa birneshe saýal qoıǵan edi.
— Murat Bókenbaıuly, Qazaqstan táýelsizdigin birinshi bolyp týysqan Túrkııa eli moıyndaǵany belgili. Osyǵan oraı ne aıtar edińiz?
— Iá, 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda Qazaqstan óz táýelsizdigin jarııalaǵannan keıin, ony álemde birinshi bolyp resmı túrde moıyndaǵan memleket — baýyrlas Túrkııa Respýblıkasy bolatyn. Sol kúni Túrkııanyń Respýblıkasynyń Ulttyq májilisi bolyp jatyr eken. Túrkııanyń sol tustaǵy prezıdenti Turǵyt Ózal májilisti toqtatyp, Qazaq eliniń táýelsizdik jarııalaǵanyn qýana habarlaıdy. Túrkııa Qazaqstannyń táýelsizdigin moıyndaıdy. Bul qadam Túrkııanyń Qazaqstanǵa degen saıası qoldaýynyń ǵana emes, tarıhı, tildik, mádenı jáne rýhanı týystyqqa negizdelgen baýyrlastyq nıetiniń aıqyn kórinisi edi.
Osman ımperııasynyń kúlinen Túrik ultynyń mádenıeti men rýhanı qundylyqtaryna negizdelgen birtutas ýnıtarlyq, ulttyq memlekettiń negizin jasaǵan Mustafa Kemal Atatúrik 1927 jyly Parlament minberinde turyp: «Bizdiń kórshimiz, Keńester odaǵy kúnderdiń kúni qulaıdy. Biraq ol jerde bizdiń aǵaıyndarymyz, qandas baýyrlarymyz bar. Biz solarmen baılanysty úzbeýimiz kerek. Biz soǵan daıyn bolýymyz kerek. Til degen bir kópir, tarıh bir kópir, mádenıet degen kópir, osy kópirlerdi qulatpaýymyz kerek. Sol baýyrlarymyzben biz óte jaqyn qarym-qatynasta bolýymyz kerek» dep aıtqany bar.
Osy ıdeıaǵa adal Túrik memleketiniń prezıdenti Turǵyt Ózal Qazaqstannyń táýelsiz memleket retinde halyqaralyq arenada tanylýyna birinshi bolyp úles qosty. Bul tarıhı sheshimniń Qazaqstan tarıhyndaǵy qazaq-túrik qatynastarynyń damýyndaǵy asa mańyzdy, sımvoldyq máni bar. Bastysy, jańa memleketke saıası jáne moraldyq qoldaý kórsetti. Túrki álemi elderi arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń berik negizin qalady. Keıingi jyldary qalyptasqan strategııalyq seriktestikke bastaý boldy.
Búginde Qazaqstan men Túrkııa arasyndaǵy qatynastar strategııalyq áriptestik deńgeıine kóterilip, bilim, ǵylym, mádenıet, ekonomıka jáne túrki ıntegratsııasy salalarynda júıeli túrde damyp keledi. Túrki memleketteri uıymy aıasyndaǵy birlesken bastamalar da sol tarıhı qadamnyń zańdy jalǵasy dep aıtýǵa bolady.
Qoryta aıtqanda, Túrkııanyń Qazaqstan táýelsizdigin birinshi bolyp moıyndaýy — tarıhı jaýapkershilikti tereń sezingen, baýyrlastyqqa adal saıasattyń jarqyn úlgisi. Bul fakt eki el arasyndaǵy dostyqtyń berik irgetasy retinde árdaıym qurmetpen atalady.
— Elimiz egemendik alǵan mezgilde qandaı kóńil-kúıde boldyńyz?
— Elimiz egemendik alǵan sátte shyn máninde qýandyq. Sebebi biz Jeltoqsan oqıǵasyn kózimizben kórgen, sol uly qozǵalystyń ishinde júrgen jastar bolatynbyz. Sanamyz ashyq, oıymyz sergek edi. «Myń jyldyq arman» degen sııaqty ǵasyrlar boıy ańsaǵan táýelsizdikke qol jetkizgenimizge sheksiz qýanysh pen maqtanysh sezimi bıledi. Ekinshi jaǵynan, alda ne kútip turǵany belgisiz bolǵandyqtan, azdaǵan alańdaýshylyq ta joq emes edi. Soǵan qaramastan, halyqtyń bolashaqqa degen úmiti zor, el erteńine degen senimimiz berik boldy. Táýelsiz eldiń azamaty atanýdyń ózi úlken jaýapkershilik pen rýhanı serpilis syılady.
— Túbi bir túrki elderi táýelsizdik alǵannan keıin bir-birine burynǵydan da jaqyndaı túskenine qandaı dálel keltirer edińiz?
— Búgingi Qazaqstannyń geosaıası damýynda túrki birliginiń, túrki biregeıliginiń de mańyzy zor. Álemdik keńistik aıasynda túrki dúnıesiniń alatyn ózindik orny bar.
Birinshi kezekte ınstıtýtsıonaldyq birigý úderisi bastaldy. 2009 jyly Túrki memleketteri yntymaqtastyǵy keńesi (qazirgi Túrki memleketteri uıymy) quryldy. Bul uıym túrki elderiniń saıası, ekonomıkalyq, mádenı baılanystaryn júıeli túrde damytýǵa baǵyttalǵan ortaq alańǵa aınaldy.
Ekinshiden, joǵary deńgeıdegi kezdesýler turaqty ótkizildi. Túrki elderi basshylarynyń sammıtteri, syrtqy ister mınıstrleriniń, parlamentter men salalyq mınıstrlikterdiń kezdesýleri dástúrli sıpat aldy. Bul — ózara senim men strategııalyq jaqyndasýdyń naqty kórinisi.
Úshinshiden, ortaq tildik úderis men rýhanı-mádenı sabaqtastyqqa jol ashyldy. Túrki akademııasy, TÚRKSOI sııaqty uıymdar arqyly ortaq tarıhpen, tildik, ádebı jáne mádenı muralardy zertteý jáne nasıhattaý kúsheıdi. Ortaq álipbı, termınologııa máseleleri de kún tártibine shyqty.
Tórtinshiden, bilim berý salasynda baılanystar jolǵa qoıyldy. Túrki elderi arasynda stýdentter almasý, birlesken ýnıversıtetter men bilim baǵdarlamalary iske asýda. Bul bolashaq urpaqtyń bir-birin jaqyn tanýyna jol ashty.
Besinshiden, ekonomıkalyq jáne kólik yntymaqtastyǵy qolǵa alynýda. Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi (Orta dáliz) sııaqty jobalar túrki elderin ekonomıkalyq turǵydan da jaqyndastyra tústi.
Túrkilerdiń ortaq tarıhyn birlese túgendeıtin, ondaǵy zor rýhanı jáne materıaldyq eskertkishterdi nasıhattaıtyn, álem aldynda Túrki mádenıeti dep tanystyrýǵa laıyq qundylyqtardy kórsetip, birlese ǵylymı zertteýler júrgizý asa ózekti.
Túrki halyqtarynyń rýhanı, mádenı jaǵynan birlesýi, jaqyn bolýy — zaman talaby. Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor Altaı Taıjanovtyń atap ótkenindeı, XIX ǵasyrdyń sońynda oryn alǵan «túrikshilderden», XX ǵasyrdyń basyndaǵy oıanǵan túrki zııalylarynyń aıtqan pikirlerinen, XXI ǵasyrda ómir súrip, jahandanýdy bastan keshirip otyrǵan bizdiń qazirgi jaǵdaıymyzda úlken aıyrmashylyqtar bar. Ol aıyrmashylyqtar ómirimizdegi bolyp jatqan túrli ózgeristermen tikeleı baılanysty.
Qazirgi jaǵdaıda álemde túrli ıntegratsııalyq yqpaldastyq úderister júrip jatyr, úlken jahandaný máseleleri tur. Jańa ǵasyrda túrki áleminiń rýhanı-mádenı ıntegratsııasynyń saıası-áleýmettik máni zor. «Túrki dúnıesi túgel bol» degende, barlyǵy birlesip, bir memleket quryp, bir tilde sóılep, bir ult bolyp ketedi degen sóz emes, bul birlestikterdiń, ujymdastyqtyń máni túrki halyqtarynyń arasyndaǵy mádenı-aqparattyq almasýlar, ekonomıkalyq, saıası qarym-qatynastardyń tyǵyz baılanysy, qaı salada da túsinistikke qol jetkizý.
Bul jaǵdaıda, birinshiden, bizge ózimizdiń álemdik tarıhtan alatyn túrkilik tarıhymyzdy tutastaı baǵamdaýǵa múmkindik týady. Ekinshiden, ortaq tarıhı muramyzdy nasıhattaýǵa, sonyń negizinde keleshek urpaǵymyzdy etnomádenı turǵyda tárbıeleýge jol ashylady. Túrki halyqtary qazirgi kezde bir-birimen rýhanı jaqyn bolatyn bolsa, syrttan tónip turǵan úlken jahandaný zalaly, jalpy ulttyń ózin-ózi joǵaltyp alýy, rýhanı mádenıetinen ajyrap qalýy degen sııaqty qaýip-qater azaıady.
— Tilshi ǵalym retinde tarıhı jadyny jańǵyrtý men ulttyq biregeılikti damytý baǵytynda ne isteý kerek dep oılaısyz?
— «Qazaq tarıhy — qazaq tilinde», — deıdi akademık Ábdýálı Qaıdarov. Tarıhshylar tarıhqa qatysty qujattardy taýyp, zerdelep jatady, arheologtar qazba jumystar júrgizip, ult tarıhyna qatysty derekterdi jaryqqa shyǵarady. Biraq munyń bári ult tarıhynyń myńnan bir elesi ǵana. Shyn mánindegi tarıh tildiń boıynda saqtalady. Ulttyń júrip ótken joly, kıgen kıimi, ishken tamaǵy, atys-shabys, soǵysy, dúnıeni tanýy tildik birlikter arqyly búginge jetip otyr. Tilshi ǵalym retinde aıtarym, meniń oıymsha, tarıhı jadyny jańǵyrtý men ulttyq biregeılikti damytýda til negizgi tirek bolýy tıis. Osy baǵytta mynadaı naqty qadamdar mańyzdy dep sanaımyn.
Birinshiden, tarıhı tildik murany júıeli túrde zertteý jáne qoljetimdi etý qajet. Kóne túrki, orta ǵasyrlyq jáne kóne qypshaq jazba eskertkishterin ǵylymı aınalymǵa engizip qana qoımaı, olardy qazirgi oqyrmanǵa túsinikti tilde jarııalaý — tarıhı jadyny jańǵyrtýdyń tıimdi joly.
Ekinshiden, qazaq tiliniń tarıhı sanasyn kúsheıtý mańyzdy. Til tarıhyn mektep pen joǵary oqý oryndarynda tek teorııa retinde emes, ulttyq bolmysty tanytatyn rýhanı qundylyq retinde oqytý qajet. Túrkitaný, qypshaqtaný pánderi tek fılologtarǵa ǵana emes, barlyq mamandyq ıelerine oqytý kerek-aq.
Úshinshiden, termınologııa men ulttyq uǵymdardy birizdendirý — ulttyq biregeılikti nyǵaıtýdyń mańyzdy tetigi. Tól sózdik qordy ǵylymı, qoǵamdyq aınalymda keńinen qoldaný tarıhı sabaqtastyqty saqtaıdy.
Tórtinshiden, túrki dúnıesimen ortaq tildik-mádenı baılanysty kúsheıtý kerek. Ol úshin ortaq túrik álipbıiniń negizinde latyn jazýyna negizdelgen qazaqtyń ulttyq álipbıin tezirek qabyldaýymyz qajet. Osyndaı jazýǵa qol jetkizsek, ortaq leksıkalyq qor ózdiginen qalyptasady. Bunyń ózi túrki halyqtarynyń bir-birin tez túsinisýine jol ashady. Ortaq muralardy birlesip zertteý, salystyrmaly tiltanymdyq eńbekter jazý túrkilik sanany tereńdetedi.
Tarıhı jady men ulttyq biregeılik til arqyly urpaq sanasyna sińedi. Sondyqtan tilge qatysty árbir ǵylymı, bilim berý jáne mádenı bastama strategııalyq mańyzǵa ıe dep esepteımin.
— Altyn ordanyń zańdy murageri retinde Qazaqstan atalatyny belgili. Buǵan ne aıtar edińiz?
— Bul pikir tarıhı turǵydan da, ǵylymı kózqaras turǵysynan da negizdi ári dáleldi dep esepteımin. Altyn Orda qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qalyptasqan iri memlekettik qurylymdardyń biri boldy. Onyń negizgi etnosaıası, aýmaqtyq jáne mádenı ózegi qazaq dalasynda ornyqty. Altyn Orda ydyraǵannan keıin osy keńistikte Aq Orda, Ábilqaıyr handyǵy, Noǵaı Ordasy sııaqty saıası birlestikter paıda bolyp, aqyrynda Qazaq handyǵynyń qurylýyna tikeleı negiz qalady. Sondyqtan Qazaq handyǵyn, al búgingi Qazaqstandy Altyn Ordanyń tarıhı-saıası murageri retinde qarastyrý tolyq zańdy.
Sonymen qatar, Altyn Orda dáýirinde qalyptasqan memlekettilik dástúri, quqyqtyq júıe, basqarý úlgileri, dıplomatııalyq tájirıbe keıingi qazaq qoǵamynda jalǵasyn tapty. Tildik turǵydan alǵanda da Altyn Orda kezeńindegi qypshaqtyq negiz qazaq tiliniń tarıhı qalyptasýynda sheshýshi ról atqardy. Eń bastysy, Qazaqstannyń Altyn Orda murageri retinde atalýy — tek tarıhı ataq emes, ulttyq tarıhı jadty jańǵyrtýǵa, memlekettilik sabaqtastyǵyn tereń sezinýge qyzmet etetin mańyzdy ustanym. Bul kózqaras qazaq halqynyń Eýrazııa keńistigindegi orny men tarıhı jaýapkershiligin aıqyndaı túsedi.
Eske sala keteıik, budan buryn ǵalym abaıtaný kýrsy jaratylystaný ǵylymdary salasynda da oqytylýy kerektigin aıtqan bolatyn.