Táýelsizdikke 30 jyl: Orta bilim salasynda qandaı ózgerister boldy
Qazaqstan Táýelsizdik alǵan sátinen beri bedeldi reıtıngterge belsendi túrde qatysyp keledi. Bul elimizdiń ashyq áleýmettik-ekonomıkalyq saıasat ustanatynynyń belgisi desek te bolady. Máselen, QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi usynǵan málimetterge sáıkes, elimizdiń Adamı damý ındeksi boıynsha sońǵy 10 jyldyń ishinde 16 paıyzǵa joǵarylap, adamı kapıtaly óte joǵary elderdiń tobyna kirip otyr. Qazaqstan 2009 jyldan beri IMD reıtıngine qatysyp keledi. «Bilim berý» sýbfaktory boıynsha pozıtsııamyz 2009 jylǵy 43-orynnan 2019 jyly 26-orynǵa deıin jaqsardy. 2019 jyly Búkilálemdik ekonomıkalyq forýmnyń Básekege qabilettiliktiń jahandyq ındeksi reıtınginde pozıtsııamyz 59-orynnan 55-orynǵa ilgeriledi.
Mektepke deıingi tálim-tárbıe men bilim
Qazaqstan táýelsizdiginiń alǵashqy jyldarynda oryn alǵan ekonmıkanyń jappaı kúıreýi saldarynan 2000 jyldarǵa qaraı elimizdegi mektepke deıingi bilim berý uıymdarynyń jelisi 8 esege, naqtyraq aıtqanda, 1991 jylǵy 8 881-den 2000 jyly 1 089-ǵa deıin qysqardy. Degenmen, ekonomıkamyz turaqtana bastaǵan sátte Memleket basshysynyń tapsyrmasymen balabaqshalardy salý jáne qaıta qalpyna keltirý jumystary qolǵa alyndy. Burynyraq jekeniń qolyna ótip ketken nemese jalǵa berilgen balabaqshalar memleket menshigine qaıtaryldy. Buǵan qosa, jańadan ashylǵan jekemenshik balabaqshalar men shaǵyn ortalyqtardyń sany artty. Osyndaı jumystardyń, qabyldanǵan is-sharalardyń arqasynda balalardy mektepke deıingi tálim-tárbıemen jáne bilimmen qamtý kórsetkishi 9,6 esege ulǵaıyp, 1999 jylǵy 10,2 paıyzdan 2020 jyly 98,7 paıyzǵa jetti. Sońǵy jyldary mektepke deıingi bilim berýdi damytýda memlekettik-jekeshelik seriktestikke basymdyq berile bastady. Sońǵy 20 jyldyń ishinde memlekettik qoldaýdyń arqasynda jekemenshik balabaqshalardyń sany 28 ese, 162-den 4 608-ge deıin ulǵaıdy. Paıdalanýǵa berilgen mundaı balabaqshalardyń basym bóligi sońǵy jyldarǵa tıesili. Bilim alýda erekshe qajettiligi bar balalardy oqytý isine de aıryqsha mán berilip keledi. 2019 jyly mektepke deıingi uıymdardyń 28,1 paıyzynda (1 852) ınklıýzıvti bilim berý úshin jan-jaqty jaǵdaı jasaldy. Bul 2015 jylǵy kórsetkishten 19 paıyzǵa joǵary.
Zańnamalyq turǵyda mektepke deıingi tálim-tárbıe berýge arnalǵan memlekettik bilim berý tapsyrysy engizilip, balabaqshalardy lıtsenzııalaý rásimi jeńildetildi. «Balbólek», «Qaınar», «Alǵashqy qadam», «Zerek bala», «Biz mektepke baramyz» syndy otandyq baǵdarlamalar júzege asyryldy. 2016 jyldan mektepke deıingi tálim-tárbıe men bilim berýdiń úlgili baǵdarlamasy qoldanyla bastady. Onda mektep jasyna tolmaǵan sábılerdiń boıynda bolýy tıis bazalyq daǵdylar aıqyndalǵan. 2017 jyly atalǵan baǵdarlamanyń mazmuny jańartylyp, balalardyń ıkemdiligi men daǵdysynyń damýyn baǵalaý ındıaktorlarynyń júıesi engizildi. 2018 jyly mektepke deıingi tálim-tárbıe men bilim berýdiń memlekettik standarty bekitildi.
2019 jyldyń qyrkúıeginen bastap Elbasy tapsyrmasyna sáıkes, balalardy erte jastan damytý baǵdarlamsy qolǵa alyndy. Bul 3 jasqa deıingi balalardyń áleýmettik ári óz betimen oqý daǵdylaryn damytýǵa, pedagogtar men ata-analardyń quzirettilik deńgeıin arttyrýǵa septigin tıgizedi. Sonymen qatar mektepke deıingi tálim-tárbıe men bilimdi damytýdyń tolyqqandy modeli ázirlenip, balalardy mektepke deıingi uıymmen qamtý kórsetkishi artty. Qalalar men aýdan ortalyqtaryndaǵy mektepke deıingi uıymdardyń oryndaryn bólý ashyqtyǵy men utqyrlyǵyn qamtamasyz etý úshin balabaqshalarǵa joldama berý avtomattandyryldy. Bul protsedýra bilim berý organdarynyń qatysýynsyz júrgiziledi jáne ata-ana balabaqshalardy ózdiginen tańdaýǵa múmkindigi bar. Búginde elimizdegi balabaqshalar 100 paıyz beınebaqylaý júıesimen qamtamasyz etilgen.
Orta bilim
Búginde elimizde 7 440 jalpy bilim beretin mektep bar. Olarda 3,4 mln bala bilim alady. Jalpy, Táýelsizdik jyldarynyń ishinde mektepter jelisi 1 401 birlikke qysqardy. Bul jaıt az jınaqtalǵan mektepterdiń jabylýy esebinen oryn alyp otyr. 30 jyldyń ishinde respýblıkada 1 800-den astam mektep salyndy. Nátıjesinde 4 aýysymda jumys isteıtin mektepter joıylyp, 3 aýysymda bilim beretin mektepter sany ájeptáýir qysqardy. Oqýshy orny tapshylyǵy tómendep, apatty mektepter sany azaıdy. Mektepterdi Internet jelisine qosýǵa baǵyttalǵan aýqymdy jumys júrgizildi. Búginde elimizdegi bilim ordalarynyń 96,8 paıyzdan astamy jyldamdyǵy sekýndyna 4 mbıt bolatyn keńjolaqty Internetpen qamtamasyz etilgen.
Táýelsizdik alǵannan keıin bilim mazmunynyń nusqalylyǵy jańa úlgidegi bilim berý uıymdarymen qamtamasyz etile bastady. Orta bilim uıymdarynyń jelisi jeke mekteptermen, lıtseılermen, gımnazııalarmen, daryndy balalarǵa arnalǵan arnaýly mekteptermen tolyqty. Barlyq synyptar bilim berýdiń jańartylǵan mazmunyna kóshirildi. Bilim mazmuny jańartylǵan 20 Nazarbaev zııatkerlik mektebi quryldy. Qazirgi ýaqytta dál osy mektepterdiń tájirıbesi elimizdiń búkil bilim júıesine engizilip jatyr. Qazaqstan táýelsizdiginiń taǵy bir jetistigi - Ulttyq bilim sapasyn baǵalaý júıesiniń qúrylýy. Bul rette bilim sapasyn baǵalaýdyń ishki jáne halyqaralyq quraldar qoldanylady. Qazaqstandyq oqýshylar alǵan bilimderindegi jetistikterin táýelsiz halyqaralyq baǵalaýǵa múmkindik beretin PISA, TIMSS, PIRLS syndy zertteýlerge de qatysady.
2017 jyldan ınformatıka, fızıka, hımııa jáne bıologııa syndy jaratylystaný-matematıka tsıklyndaǵy (JMTs) pánder oqýshylardyń qalaýy jáne pedagogtardyń daıyndyǵyna baılanysty aǵylshyn tilinde oqytyla bastady. Búginde elimizdegi 525 mektepte JMTs pánderi tolyqtaı aǵylshyn tilinde júrgizilse, taǵy 3 814 mektepte mundaı bilim berý elementteri engizilgen. Atalǵan pánderdi aǵylshyn tilinde oqıtyn oqýshylar sany da jyl saıyn artyp kele jatyr. 2018 jyldan bastap alǵash ret mektep túlekterine Ulttyq biryńǵaı testileýdi aǵylshyn tilinde tapsyrýǵa múmkindik berilgen. 2019 jyldyń qyrkúıeginen bastap «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda mektepterge Aımaqtaný hrestomatııasy, sondaı-aq 5-7 synyptarda «Qazaqstan tarıhy», «Geografııa», «Qazaq ádebıeti», «Mýzyka» pánderi boıynsha qosymsha quraly engizildi. 2002 jyldan beri arnaýly bilim berýdiń otandyq júıesinde alǵash ret bilim berýdiń jańa túrleri, atap aıtqanda ońaltý ortalyqtary men psıhologııalyq-pedagogıkalyq túzetý kabınetteri ashyldy. Búginde mundaı 15 ortalyq pen 198 kabınet jumys isteıdi.
Táýelsizdiktiń 30 jylynyń ishinde 2 mln-nan astam muǵalim kýrstyq daıyndyqtarda, konferentsııalarda, semınarlar men vebınarlarda biliktilikterin arttyrdy. Orta bilim uıymdarynda jumys isteıtin pedagog-magıstrlardyń sany artty. Qazirgi ýaqytta jalpy bilim beretin mektepterde 9 751 pedagog-magıstr jumys isteıdi. Jyl saıyn orta eseppen 10 myńnan astam jas maman respýblıka mektepterinde jumysqa ornalasady. Máselen, ótken jyly elimizdiń bilim berý uıymdaryna 10 900 jas maman ornalassa, onyń 5 411-i aýyl mektepterinde jumys isteıdi.
Pedagogıkalyq korpýstyń sapalyq quramyn jaqsartý úshin 2018 jyldan muǵalimderdi attestatsııadan ótkizýdiń jańa júıesi engizildi. Ulttyq biliktilik testin sátti tapsyrǵan pedagog biliktiligine baılanysty jalaqysyna 30-dan 50 paıyzǵa deıin ústemeaqy alady. Búginde 158 405 muǵalim nemese jalpy ustazdardyń 50,4 paıyzy ulttyq biliktilik testinen sátti ótti.
Elbasynyń tapsyrmasyna sáıkes, «Pedagog mártebesi týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine pedagog mártebesi, oqýshy men muǵalimge júktemeni tómendetý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańdar qabyldandy. Pedagog mamandyǵynyń mártebesin arttyrý úshin júkteme 18-den 16 saǵatqa deıin qysqartylyp, muǵalimderdiń esep-qısap beretin qujattarynyń sany 10-nan 2-ge deıin azaıtyldy. Ótken jyly pedagogterdiń jalaqysy qosymsha aqy men ústemaqylardyń artýy esebinen 45 paıyzǵa, al osy jyldyń qańtarynan 25 paıyzǵa artty. Dene tárbıesi páninen beretin pedagogterge úıirmeler men sporttyq sektsııalardy júrgizgeni úshin qosymsha aqy tólene bastady. Eńbek demalysy 42 kúnnen 56 kúnge uzartyldy. Ulttyq biliktilik testileý qorytyndysy boıynsha mektep dırektorlary men olardyń orynbasarlarynyń jalaqysyn kóterý de kózdelgen. Olar laýazymdyq jalaqylaryna 30-dan 100 paıyzǵa deıin qosymsha aqy alatyn bolady. Sonymen qatar elimizde pedagogterdi qyzmetine kirmeıtin jumystarǵa tartýǵa zańmen tyıym salynǵan.
Balalar quqyǵyn qorǵaý
Baalardyń quqyqtary men zańdy múddesin qorǵaý – bul ulttyq saıasattyń negizgi baǵyttarynyń biri. Táýelsizdik jyldarynyń ishinde respýblıkada balalardyń ómir sapasyn jaqsartý jónindegi halyqaralyq standarttarǵa qol jetkizýge baǵyttalǵan naqty jumys júrgizildi. Qazaqstan 1994 jyldan beri balalar quqyǵyna qatysty 15 halyqaralyq qujatty ratıfıkatsııalady. 2006 jyly QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Balalar quqyqtaryn qorǵaý jónindegi komıteti quryldy. 2007 jyldan QR Úkimeti janynda Kámeletke tolmaǵandar isi jáne olardyń quqyqtaryn qorǵaý jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa jumys isteıdi. Munan bólek, Jetim balalar men ata-ana qamqorlyǵynsyz qalǵan balalarǵa arnalǵan bilim berý uıymdary basshylarynyń respýblıkalyq keńesi, Úkimettik emes uıymdar keńesi, «Ózin ózi taný» adamgershilik-rýhanı bilim baǵdarlamasy jónindegi respýblıkalyq keńes bar.
1991 jyldan beri elimizde psıhologııalyq-pedagogıkalyq qyzmet jumys isteıdi. Árbir bilim beretin uıymda psıholog jáne áleýmettik pedagog laýazymy engizilgen. 2016 jyldan Bala quqyqtary jónindegi ýákil ınstıtýty quryldy. Ýákildiń negizgi maqsattary - balalardyń quqyqtary men zańdy múddeleriniń kepildikterin qamtamasyz etý, sondaı-aq memlekettik jáne qoǵamdyq ınstıtýttarmen ózara is-qımylda balalardyń buzylǵan quqyqtary men bostandyqtaryn qalpyna keltirý.
Elimizde balalyq shaqty quqyqtyq qorǵaýdyń ulttyq zańnamalyq bazasy jasaqtalǵan. Balalar quqyǵyn qorǵaý salasynda 14 zań, QR Úkimetiniń 200-den astam qaýlysy, 700-den astam buıryq qabyldanǵan.
Qazaqstanda balalar úıleriniń sany da jyldan jylǵa azaıyp kele jatyr. Sońǵy 5 jyldyń ishinde mundaı úılerdiń sany 43-ke kemidi. Búginde jalpy kontıngenti 23 416 bala bolatyn 97 balalar úıi bar.
