Tarıhshy Aqqalı Ahmet: Egemendik deklaratsııasy — táýelsizdikke jol ashqan qujat

Alash arystarynyń bir ǵana maqsaty boldy. Bul – qazaq eliniń táýelsizdigi. Elimiz osy maqsatqa jetý úshin shyrǵalań joldan ótti. H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý ýnıversıtetiniń professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Aqqalı Ahmet 1990 jylǵy 25 qazanda qabyldanǵan elimizdiń memlekettik egemendigi týraly deklaratsııany táýelsizdikke jol ashqan qujat retinde tanýymyz qajet dep sanaıdy. Tarıhshy deklaratsııanyń mańyzy týraly áńgimelep berdi, dep habarlaıdy Kazinform.

— Aqqalı Qabıjanuly, 1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR-nyń memlekettik egemendigi týraly deklaratsııa qabyldandy. Bul deklaratsııanyń mańyzy nede?

— Shyndyǵyn aıtqanda, elimizdiń memlekettik egemendigi týraly deklaratsııaǵa kóp qujattyń biri retinde qaramaý qajet. Nege? Óıtkeni, deklaratsııa qabyldanǵan kúndi eske túsirsek, bul — 1990 jylǵy 25 qazan. Sol kezde el táýelsizdigi týraly másele qozǵalǵan emes. Táýelsizdik týraly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesindegi depýtattardyń bári birdeı oılanyp júrdi deı almaımyn. Biraq depýtattardyń arasynda elimizdiń táýelsizdik alatyn kezeńi jaqyndaǵanyn sezgen memleketshil azamattar az emes edi. Olar — Salyq Zımanov, Sultan Sartaev, Sherhan Murtaza, Manash Qozybaev, Jabaıhan Ábdildın, Ábish Kekilbaev sekildi otanshyl azamattar.

Biraq, el táýelsizdigin jarııalaý úshin memlekettik egemendiktiń negizin qujat túrinde rásimdeý qajettigi týyndaıtyny ras. Al mundaı qujat — memlekettik egemendik týraly deklaratsııa. Mine, osy turǵydan aıtqanda, egemendik deklaratsııasynyń táýelsizdigimizdiń negizin qalaǵan tarıhı qujat retindegi mańyzy zor. Óıtkeni, «Egemendik týraly deklaratsııa» negizinen alǵanda birinshi konstıtýtsııalyq akt bolyp esepteledi. Deklaratsııanyń tarıhı mańyzy ulttyq memleketti saqtaý, qorǵaý, nyǵaıtý haqynda sharalar jasalatynyn málimdeýimen qundy.

Atalǵan qujatta «Qazaq ultynyń taǵdyry úshin jaýapkershilikti uǵynýdy» mindetteıdi. Sonymen birge «Qazaq KSR ulttyq memlekettigin saqtaý, qorǵaý jáne nyǵaıtý jóninde sharalar qoldanady» dep tujyrymdalǵan. «Ulttyq memlekettiligin» degen zer salyp qarasaq, mundaı qaǵıdalar Ata Zańda oryn alýy qajet. Qazaqstannyń saıası jáne memlekettik qurylymyn aıqyndaýda sol kezdegi respýblıkanyń Odaqtyń ortalyq aldyndaǵy basym baǵytyn baıandy etetin deklaratsııanyń 6-shy jáne 8-shy baptarynyń zor mańyzy boldy.

Bul baptarda «Qazaq KSR-iniń memlekettik bıligi respýblıka ishinde, sondaı-aq Odaqtyq shartta belgilengen sheńberde syrtqy qarym-qatynasta ústem, derbes, tolyq júzege asyrylady. Respýblıkadaǵy saıası, ekonomıkalyq jáne ulttyq-mádenı qurylysqa, onyń ákimshilik aýmaqtyq qurylymyna baılanysty barlyq máselelerdi derbes sheshedi, memlekettik ókimet jáne basqarý organdarynyń qurylymy men quzyretin, respýblıkanyń rámizderin anyqtaıdy» dep jazylǵan.

Osy baptar arqyly respýblıkanyń halyqaralyq jáne memleketaralyq qatynastar júıesindegi naqty quqyqtyq sýbektiligi, eldiń derbes saıası jáne ekonomıkalyq damýy tujyrymdaldy deı alamyz. Deklaratsııadaǵy «Qazaqstan qazaq halqynyń ózin-ózi bıleýiniń formasy jáne Qazaqstan memleketi qazaq halqynyń damýyna jaýapty» degen qaǵıdalar halqymyz úshin qymbat edi.

— Deklaratsııany qabyldaýǵa qarsylyǵyn bildirgender de bolypty. Nege?

— Qazaqta «Adam alasy ishinde…» deıtin támsil bar. Sol kezde myzǵymaıtyn alyp ımperııadaı kóringen KSRO-nyń ekonomıkalyq áleýeti álsirep, qadamy shatqaıaqtaı bastaǵan edi. Al bul odaq quramyndaǵy elderdiń basshylaryn oılantyp, táýelsizdik týraly máseleni astyrtyn qarastyrýyna túrtki boldy. Osy oraıda shovınıstik pıǵyldaǵy azamattar bul qujattyń qabyldanýyna qarsylyq bildirdi. Óıtkeni olar memlekettik egemendik týraly deklaratsııa Qazaqstannyń odaqtan bólinip shyǵýyna negiz bolatynyna alańdady.

Olar «Qazaqstanǵa egemendik deklaratsııasy ne úshin qajet?» degen syńarjaq pikirdi taratty. Biraq, qalyń buqaranyń ókilderi de, Joǵarǵy Keńes depýtattarynyń basym kópshiligi de bul qujattyń qabyldanýyna qarsy bolǵan joq. Óıtkeni Jeltoqsan oqıǵasynan keıin sol kezde eldegi qoǵamdyq-saıası belsendiliktiń ekpini laýlaǵaly turǵan ot tárizdi bolatyn. Árıne depýtattardyń arasynda qarsy daýys bergender kezdesti. Alaıda, olardyń qatary óte az edi.

— Búgin — Respýblıka kúni. Bul merekeni qalaı atap ótken jón?

— Bul kúnniń mańyzyn Alash arystarynyń táýelsizdikti ańsaǵan maqsat-muratymen baılanystyrýǵa bolady. Óıtkeni, olar eli úshin, urpaǵynyń bolashaǵy úshin janyn pıda etti. Sol arystardyń bir ǵana armany bar edi. Bul — qazaq eliniń táýelsizdigi. Alash arystary eldi bodandyqtyń buǵaýynan qutqarý úshin, qazaq halqynyń táýelsizdigi úshin aıanbaı kúresti. Biraq olardy ajdahadaı aýyzyn ashqan alyp ımperııanyń solaqaı saıasaty qurbandyqqa shalyp jiberdi.

Qazaq halqy qoldan uıymdastyrylǵan ashtyqqa, qýǵyn-súrginge ushyrady. Qazaqtyń sanaly, bilimdi azamattary qýǵyndaldy, atý jazasyna kesildi. Ekinshi dúnıejúzizik soǵystyń dalasynan oralmady. Jeltoqsan oqıǵasy da qazaqqa qarsy jasalǵan qııanat edi. Elimiz táýelsizdikke qol jetkizgenge deıin osyndaı buralań joldan ótti.

Sol sebepten, elimizdiń táýelsizdigine jol ashqan tarıhı qujat — memlekettik egemendik týraly deklaratsııa. Bul qujat bizge osynysymen qundy ári qymbat bola beredi.
Bul kún Respýblıka kúni bolyp belgilendi. Al, Respýblıka kúniniń ulttyq mereke retinde atalyp ótilgeni quptarlyq jaıt. Sondyqtan bul kúni ásirese, jas býynnyń arasynda patrıottyq baǵytta is-sharalar kóbirek ótkizilgeni jón.

— Áńgimeńizge raqmet.