Tarıhı otanymyzǵa kómektesýge daıynbyz: Sheteldegi qazaq ǵalymdary Astanada bas qosty
ASTANA. KAZINFORM – Syrtqy ister mınıstrligine qarasty «Otandastar» qory álemniń túrli elinde júrgen 40-tan astam qazaq ǵalymdarynyń alǵashqy forýmyn ótkizdi. Bul jıyn shetelde ǵylym men ınnovatsııa salasynda tabysty eńbek etip júrgen otandas ǵalymdar tájirıbesin eldiń ǵylymı-ınnovatsııalyq damýyna jáne strategııalyq maqsattaryna baǵyttaýdy kózdeıdi.
«Otandastar» qorynyń prezıdenti Danııar Qadyrovtyń aıtýynsha, bul tájirıbe almasýǵa jáne ınvestıtsııa tartýǵa jol ashady.
— Bizdiń maqsat Qazaqstandy ınvestıtsııalyq tartymdy el ǵana emes, sheteldegi qandas ǵalymdar áleýetin kórsetý arqyly elimizdi ǵylymı tartymdy memleket retinde de ilgeriletý. Qazir álemniń aldyńǵy qatarly ǵylymı-zertteý ortalyqtarynda tabysty eńbek etip júrgen talantty qazaq ǵalymdary elimizdiń jahandyq ǵylymı qaýymdastyqtaǵy aıryqsha orny men áleýetin aıqyndaıdy. Elimiz bilim ekonomıkasyna aıaq basyp, damýdyń jańa satysyna baǵyt alǵan kezeńde bul bilikti, sanaly, sapaly adamı resýrsty el damýyna tartý ulttyq ekonomıkanyń arqaýy, el bolashaǵynyń kepili bolmaq, — dedi D. Qadyrov forýmnyń ashylýynda.
«Otandastar qory» 2018 jyldan beri álemniń 30-dan astam eldegi 200-ge jýyq qazaq mádenı ortalyqtarymen júıeli túrde jumys istep keledi. Onyń ishinde sheteldegi otandastar arasynda taldamalyq zertteýler júrgizedi, olarǵa aqparattyq-konsýltatıvtik qoldaý kórsetedi, sheteldegi qazaq jastaryna elimizde bilim alý múmkindikterin usynady jáne qazaq tili men dombyra úıretý kýrstaryn ótkizedi.
Sonymen birge, «Shetelde jetistikke jetken otandastardyń Qazaqstannyń damýyna úlesterin qosý tetikterin zertteý» taqyrybynda ekinshi jyl qatarynan zertteý júrgizilip jatyr.
Bul zertteýler Germanııa, AQSh, Kanada, Danııa, Norvegııa, Shvetsııa, Malaızııa men Sıngapýr elderinde turatyn, bıznesin nemese jobasyn Qazaqstanda ashýǵa, óz tájirıbesimen bólisýge nıetti otandastarymyzdy el damýyna tartýǵa baǵyttalǵan. Zertteý nátıjeleri salalyq quziretti organdarǵa usynym retinde joldanady.
Forým aıasynda 40-qa jýyq ǵylymı baıandama jasaldy. Medıtsına, aeroǵarysh, jasandy ıntellekt jáne taǵy birneshe baǵyttyń mamandary óz jobalaryn tanystyryp, usynystaryn bildirdi.
Máselen, AQSh-tyń Boston qalasynan kelgen ǵalym, nanotehnolog Altynbek Murat Mońǵolııada týyp-ósken. 2007 jyly Birikken Arab Ámirlikteri ýnıversıtetin altyn medalmen bitirip, bakalavr dárejesin alǵan. Keıin, Amerıkada Mıssýrı ýnıversıtetinde ınjenerlik menedjment magıstratýrasyn bitirip, 2012 jyly kompıýterlik fızıka jáne nanotehnologııadan doktorlyq dárejesin (PhD) qorǵaǵan. MIT-te QAZAQ AI jasandy ıntellekt platformasynyń negizin qalaǵan. 23 jyldan beri túrli elderde bilim alǵan ol tarıhı otanyna qol ushyn sozýdan aıanyp qalmaıtynyn aıtýda.
— Qazir Jasandy ıntellektiniń bizge berer múmkindigi sol. JI tehnologııalaryn qoldanyp, buryn qol jetpegen nárselerdi tezirek jasaı alamyz. Basqa elderde tehnologııalyq, ǵylymı konferentsııalarǵa jıi qatysamyz. Biraq «Otandastar» qorytynyń uıymdastyrǵan sharasy keremet. Tek ádebıet, rýhanııat, mádenıetpen shektelmeı, biz sııaqty ǵalymdardyń da basyn qosyp, yntymaqtastyǵyn nyǵaıtqanyna rızashylyǵymdy bildiremin. Álemniń túkpir-túkpirinde qazaqtyń ǵalymy kóp. Bul qazaq eli úshin tabylmaıtyn ıntellektýaldy resýrs dep oılaımyn. Solardy biriktirse, elge tıgizer paıdasy kóp. Ǵalymdardyń kóbi eńbegi qaıda baǵalansa sonda júredi. Biraq biz árqashan Qazaqstanǵa qol ushyn sozýǵa, kómektesýge, kelýge daıynbyz, — dedi Altynbek Murat.
Al Qurmanbek Dáýitqan — medıtsına ǵylymdarynyń doktory, psıhıatr. Qytaıdyń Shyńjań ólkesi, Úrimji qalasynda dúnıege kelgen. Shyńjań medıtsına ýnıversıtetiniń klınıkalyq emdeý fakýltetin támamdaǵan. Qazir ol Frantsııanyń Parıj qalasyndaǵy AP-HP Henri Mondor aýrýhanasynda dáriger-psıhıatr bolyp qyzmet etedi.
— Bul forýmda Qazaqstandaǵy múmkindigi shekteýli jandardyń qıyndyqtary, ınfraqurylymnyń qoljetimdi bolmaýy jáne onyń psıhıkalyq áseri máselesin kóteremin. Mundaı adamdarda áleýmettik oqshaýlaný, depressııa, ózin ózi tómen baǵalaý sekildi kóńil-kúı qalyptasady. Ekinshi kóteretin taqyrybym — otbasylyq úılesim, balalyq shaqtyń mańyzy bolmaq. Súıispenshilik, ashyq qarym-qatynas, emotsııalyq turaqtylyq sekildi qundylyqtardy balalyq shaqtan bastap úıretý kerek. Bul keıingi adam ómirine áser etedi, onyń qıynshylytqardy jeńýine, qoǵamǵa beıimdelýine kóp kómegin tıgizedi. Úshinshi másele — júktilik pen bosanǵannan keıingi áıeldiń jaı-kúıi kópshiliktiń nazarynan tys qalyp otyr. Ásárese týyttan keıingi depressııa. Áıelderge otbasy bolyp, qoǵam bolyp qoldaý kórsetý kerek. Frantsııada mundaı psıhıatrlyq kómek keshendi jolǵa qoıylǵan, — deıdi Q. Dáýitqan.
Túrkııanyń Erzınjan Bınalı Iyldyrym ýnıversıtetiniń professory, halyqaralyq sarapshy Aınur Noǵaeva — 20-dan astam kitap pen kitap taraýlarynyń, qazaq, orys, aǵylshyn jáne túrik tilderindegi ǵylymı eńbekterdiń avtory. Ol Túrkııanyń Ankara ýnıversıtetinde halyqaralyq qatynastar mamandyǵy boıynsha magıstrlik jáne doktorlyq (PhD) dárejelerin qorǵaǵan. A. Noaǵeva Qazaqstandaǵy «Keri kósh» máselesin kóterdi.
— Kesheden beri Eýropa, AQSh, Indonezııa, Japonııa, Qytaıda eńbek etip júrgen qazaq ǵalymdarmen tanystyq. Olardyń kópshiligi qandas statýsyndaǵy qazaqtar, ıaǵnı ótken ǵasyrda Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan qazaqtardyń urpaǵy. Al osy Qazaqstanda týyp-ósken, táýelsiz Qazaqstanda jumys istegen, túrli sebeppen shetelge ketken qazaqtar arasynda «keri kósh» qubylysy baıqalady. Mysaly men turatyn Túrkııada dron revolıýtsııasyn jasaǵan Seljúk Baıraktar AQSh-ta oqyǵan, endi sol bilimin Túrkııada qoldanyp jatyr. Al TOGG mashınasy shyqqanda shetelde júrgen 30 túrik ınjener otanyna oralǵan. Endi Túrkııa medıtsına salasynda da bilikti mamandaryn qaıtarýǵa áreket etip jatyr. Al Qazaqstan kóbinese shetelden menedjerler alyp keledi. Olar qazaq emes, sondyqtan qanshalyqty qazaqqa jany ashýy múmkin? Árıne kelgen ǵalymdarǵa orta jasaý kerek, ınfraqurylym jasaý kerek. Qazaqstanda Bolashaq baǵdarlamasymen oqyp kelgen mamandar mindetti jumys ótilin jasaǵan soń, qaıtadan shetelge ketip jatyr. Olardyń birazy tólqujatyn ózgertpegen, demek eline qaıtýǵa áli úmittenip júr. Sondyqtan Úkimet qazaq ǵalymdaryna kóńil bólse, tabylmas strategııalyq resýrs bolǵaly tur, — deıdi Aınur Noǵaeva.
Budan bólek, forýmǵa Germanııadan neırobıologııa jáne nevrologııa salasynyń bilikti ǵalymy Tursynjan Toqaıuly, Indonezııadan — Halyqaralyq mektepter keńesshi Qurmet Káýken, Fınlıandııadan — ıÝvıaskıýlıa ýnıversıtetiniń fızıka jáne hımııa professory Qyzyrbek Sáýlenur, Ońtústik Koreıadan — medıtsına jáne bıokosmetıka salasynyń mamany Erkesh Hamıt, Mońǵolııadan — Mal sharýashylyǵy jáne bıotehnologııa mektebiniń keńesshi professory Toqtarbaı Saıpolda keldi.
Uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, bul basqosý sheteldik ǵalymdarmen otandyq ǵalymdardyń bir-birimen tanysyp, baılanys ornatýyna yqpal etip, bolashaqta iri ǵylymı jobalardyń týýyna negiz bolady.
Forýmda aıtylǵan usynystar men ǵylymı jobalar arnaıy jınaqqa toptastyrylyp, kitap bolyp jaryq kóredi. Bul materıaldar tıisti memlekettik organdarǵa usynys retinde jiberilmek.
Aıta keteıik, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2024 jylǵy Ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi ulttyq keńeste sheteldegi otandas ǵalymdardyń elimizdiń damýyna qosatyn úlesin erekshe atap ótken bolatyn. Prezıdent olardyń bastamalaryna ınstıtýtsıonaldyq jáne qarjylyq qoldaý kórsetiletinin málimdep, Qazaqstanda zertteý júrgizýge shaqyrdy.