Tarıh tańbasy: Qýǵyn-súrgin qurbandary tolyq aqtaldy ma?
ASTANA. KAZINFORM – Ótkenge baǵa berý ýaqyt pen júıeli izdenisti qajet etetini túsinikti. Bul ustanym qýǵyn-súrgin qurbandaryna qatysty da qoldanylatyn sekildi. Olaı deıtinimiz, ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de saıası qýdalaýǵa túsip, jazyqsyz japa shekken azamattardy zertteý, olardy aqtaý tolyq aıaqtalǵan emes. Osy rette Kazinform tilshisi taqyryp tinin tarqatyp, keleshek jospardy saraptap kórdi.
Zulmat basy
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń naqty sanyn nemese ulttyq jiktemesin dóp basý qıyn. Óıtkeni HH ǵasyrdyń bas sheninde syrtqy kúshke qarsy qaırat kórsetken qazaqtar, taǵdyr tálkegimen jerimizge taban tiregen ózge ulttar kóp. Olardyń bárin tolyq qýǵyn-súrgin qurbandary sanatyna jatqyzý áli júzege asa qoıǵan joq. Endi ǵana muraǵat deregi ashylyp, alǵashqy qadam jasalyp jatyr.
Jalpy, tarıhshylar Qazaqstandaǵy alǵashqy aýqymdy repressııa bastalǵan ýaqytty 1928 jyl dep kórsetedi. Sebebi 1925 jyly Qazaqstan ólkelik partııa komıtetiniń 1-hatshysy qyzmetine F. I. Goloşekın taǵaıyndalyp, zulmat kezeńniń birin bastaǵan bolatyn. «Kishi Qazan» revolıýtsııasyn jasaý degen jeleýmen halyqtyń turmystyq ahýalyn álsiretip, zııalylarǵa aýyz salǵany málim. Osylaısha, 1930 jyldary 103 myń adam qýǵyn-súrginge ushyrap, 25 myń adam atý jazasyna kesildi. Basym deni saıasat, ǵylym, óner salasynyń ókili edi.
Bul bizde ǵana oryn alǵan zulmat desek, ádiletsiz bolar. 1930-1953 jyldary, ıaǵnı shırek ǵasyrda 40 mıllıonnan astam keńes azamaty repressııaǵa ushyraǵan. Ár ulttyń oıy ozyq, rýhy erkin ıntellegentsııasy nysanaǵa ilikti. Keıbiri Qazaqstandaǵy arnaıy lagerge (GÝLAG) qamaldy. Olardyń qatarynda Otan satqyndary áıelderiniń Aqmola lageri (ALJIR), Qaraǵandy eńbekpen túzetý lageri (Karlag), Dalnıı, Stepnoı, Peschanyı, Kamyshlag, Aqtóbe, Jezqazǵan lageri, Petropavl lageri, Keńgir jáne Óskemen lageri bar-tyn. Qýǵyn-súrgin jyldary atalǵan lagerlerge 5 mıllıonnan astam adam jer aýdarylǵan.
Oǵan qosa qazaq jerine kúshtep kóshirilgen Edil nemisteri, Qyrym tatarlary, Kavkaz halyqtary qanshama. 1930-1940 jyldary mıllıondaǵan adam Qazaqstanǵa deportatsııalandy. Tek 1937 jyldyń ózinde myńdaǵan túrik, ázerbaıjan, káris, kúrdter elge qonys tepkeni belgili. Bul qýdalaý tásili UOS jyldarynda da jalǵasyp, 1 mıllıonnan astam adam sharasyz el kezdi. Qazir Qazaqstanda ómir súretin nemis, grek, sheshen, ıngýsh, qarashaı, balqar etnosynyń kóbi — osy taǵdyr jolymen kelgen halyqtyń urpaǵy.
Qurban sany qansha?
Qýǵyn-súrginge ushyraǵan qazaqtyń ereksheligi — jan sanynyń 40 paıyzynan aıyrylýy, ulttyń betke ustar tulǵalarynyń qýǵyndalýy. Qanquıly zamanda Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Maǵjan Jumabaev, Turar Rysqulov, Beıimbet Maılın, Іlııas Jansúgirov, Sáken Seıfýllın, Sanjar Asfendııarov, Halel Dosmuhanbetov sekildi qaıratkerler oqqa ushty. Saıası ǵylymdar doktory, alashtanýshy Ábdijálel Bákirdiń pikirinshe, Keńes úkimetine zııalylardy abaqtyǵa toǵytý qıynǵa soqpaǵan. Kez kelgen pikir men ustanymnan qylmys kórip, erkin oıly azamattardy janshýǵa tyrysty.
— Bar másele memlekettiń saıası júıesine baılanysty boldy. Tek kommýnıstik partııanyń, onyń birinshi basshysynyń ústemdigine negizdelgen, tabıǵatynda qaıshylyqty totalıtarlyq júıe bolǵan sotsıalızm qoǵamdy taptarǵa ǵana bólip qoıǵan joq, onyń birin ekinshige qarsy qoıdy. Kedeıdi baı etýdiń ornyna baıdy kedeı etip, kedeılerdiń baılardy joıýyn murat etkizdi.
Saıasat pen ıdeologııada «tap jaýlary», «ultshyldar», «jat pikirdegiler», «áleýmettik qaýipti elementter» degen ataýlar ústemdik qurdy. Sonymen qatar halyq arasynda sırek bolsa da kezdesip qalatyn ozyqty kóre almaýshylyq, qyzǵanshaqtyq sııaqty faktilerdi tıisti organdar tıimdi paıdalandy. Áıtpese bir ózi bir memlekettiń jumysyn atqarǵan Temirbek Júrgenovti ákesiniń baı bolǵanyna baılanysty «halyq jaýy» dep qatardan ketirgenge sený qıyn, — deıdi tarıhshy.
Alashtanýshynyń sózinshe, solaqaı saıasattyń salqyny tek zııaly qaýymǵa emes, qarapaıym halyqqa da baǵyttaldy. Maqsatty túrde uıymdastyrylǵan náýbet saldarynan jappaı asharshylyq jaılap, 2 mıllıonǵa jýyq adam jan tapsyrǵan. 200 myń qazaq el asyp ketti, birshama aýyl qańyrap qaldy.
— HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan úlken aımaqty alyp jatqan qazaq eli túgeldeı patshalyq Reseıdiń otaryna aınaldy. Buryn kóshpendi ómir saltyndaǵy halyq eriksiz otyryqshylyqqa baǵyttaldy, artyq jer jańadan kóship kelýshiler qoryna yǵystyryla bastady. Qýańshylyqtan eginniń ónim bermeýi, jaıylymda shóptiń bolmaýy, maldyń jutqa ushyraýy sekildi obektıvti faktorlarǵa daý joq. Alaıda otarlyq saıasat bul faktorlardy kúsheıte, arttyra tústi. Halyq jan‑jaqqa údere kóship, myńdaǵan adam ashtyqqa dýshar boldy, — deıdi ǵalym.
Úsh jylda 311 myń adam aqtaldy
Saıasatta jańa júıe ózine deıingi kezeńdi mansuqtaıtyn dástúr burynnan bar. Keńes Odaǵynda da bul tásil keń qoldanyldy. Mysaly, qanshama halyqty qyrǵynǵa ushyratqan I.Stalın dúnıe salǵan soń bılikke kelgen N.Hrýşev saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý protsesin bastaǵanyn bilemiz. Aıtylmaǵan shyndyq, jazyqsyz jala jarııa boldy. Osylaısha, keńestik júıe kúıregenshe qýdalaýǵa túsken arystardyń birinen soń biri ádil baǵasyn alyp jatty.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý isi jańa kezeńge bet burdy. 1993 jylǵy 14 sáýirde arnaıy qujat — «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» zań qabyldanyp, 2020 jylǵa deıin 340 myń adam aqtaldy. Al 1997 jyly Prezıdent jarlyǵymen 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarııalanǵan.
Aqtaý sharasynyń eń mańyzdy qadamy keıingi jyldary oryn alǵanyn aıta ketken jón. 2020 jyly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi Memlekettik komıssııa týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Sonyń nátıjesinde 2020-2023 jyldary jumys istegen Memlekettik komıssııa 311 myń adamdy aqtaýǵa sep bolǵan edi. Osylaısha, Táýelsizdik jyldary aralyǵynda aqtalǵan azamattardyń sany 650 myńnan asty.
Buǵan deıin aqtaý isiniń basy-qasynda júrgen Memlekettik keńesshi Erlan Qarın ǵalymdar myńdaǵan qujatqa qol jetkizgenin ári aqtaý áli de jalǵasatynyn aıtqany este.
«Barlyq aımaqta saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi jergilikti komıssııalar quryldy. Memlekettik komıssııa quramynda 425 ǵalym, zertteýshi men sarapshy eńbek etti, onyń 260-tan astamy aımaqtyq komıssııanyń quramynda boldy. Eldiń barlyq aımaǵyndaǵy 60-tan astam memlekettik jáne vedomstvolyq arhıvtegi materıaldar zertteldi. 2,6 mıllıonnan astam qujat pen materıaldan qupııa belgisi alynyp tastaldy.
Saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan 311 myńnan astam adam aqtaldy. Zertteý nátıjesin ǵylymı turǵyda rásimdeý úshin Memlekettik komıssııa materıaldarynyń 72 tomnan turatyn jınaǵy bir serııamen baspaǵa daıyndaldy. Aldaǵy ýaqytta saıası qýǵyn-súrginge qatysty zertteý jumysyn Prezıdent tapsyrmasymen qurylǵan XX ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zerdeleý ortalyǵy jalǵastyrady», — dedi Memlekettik keńesshi.
Búginde qýǵyn-súrgin qurbandarynyń biryńǵaı memlekettik qory jasaqtalǵan. Munda qurbandardyń aty-jóni arqyly barlyq tıisti qujatty tabýǵa bolady. Oǵan qosa 2023 jyly ártúrli qýǵyn-súrgin sanattary boıynsha 31 tomdyq qujat jaryqqa shyqsa, ótken jyly Alash qozǵalysynyń tarıhyna qatysty arhıv materıaldarynyń 12 tomy oqyrmanǵa jol tartty. Sonymen qatar 2,4 mıllıonnan astam muraǵat kartochkasynan «qupııa» statýsy alynyp tastaldy.
Májilis depýtaty Erkin Ábil aqtalmaǵan qýǵyn-súrgin qurbandarynyń sany áli de kóp degen oıda. Aıtýynsha, aqtaý kezegin kútip turǵan mıllıondaǵan adam bar. Ásirese, saıası ómirge qatyspasa da, jazyqsyz zardap shekken baı-sultandardyń balalaryna da nazar aýdarý kerek.
«Olar eshteńe istemese de, jazyqsyz bolsa da qamaldy. Olarda „kereǵar“ áleýmettik jaǵdaı ornady. Bular sultandar men baılardyń balalary edi. Patsha ókimeti kezinde memlekettik organdarda aýdarmashy nemese is júrgizýshi bolyp jumys istegender nemese olardyń týystary qýǵyn-súrginge ushyrady. Olardyń barlyǵy saılaý quqyǵynan aıyrylǵandar qatarynda boldy. Olarǵa qalalarda turýǵa nemese joǵary bilim alýǵa ruqsat etilmedi. Bul da repressııa. Olar lagerlerge jiberilmedi, biraq jazalandy. Osy adamdardy esepke alǵanda, qazirdiń ózinde úsh mıllıonǵa jýyq qýǵyn-súrginge ushyraǵandar bar ekeni belgili boldy», — dedi depýtat.
Tarıhtyń aqtańdaq betteri tereń zertteýdi talap etedi. Qazir Memlekettik komıssııa bastaǵan jumys jalǵasyn taýyp, qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýdyń jańa kezeńi josparlanýda. Bul qadamdar jaı ǵana qurbandar esimin ádiletsiz tańbadan tazartý emes, tutas ulttyń umtylǵan armanyn nasıhattaýdyń tóte joly bolmaq.