Tańbaly tas

Ulytaýdyń taǵy bir kóne jádigeri, erekshe mándi aıǵaǵy, osy taýdan aǵyp jatqan Sarysý ózeniniń tómengi saǵasyndaǵy «Tańbaly tas». Myń san rý tańbasy basylǵan jartastyń túbinen bulaq aǵyp jatyr.

Taңbaly tasқa zer salyp қaraғan bolsaқ, arғynnyң kөz tanbasyn, naımannyң baқan taңbasyn, adaıdyң oқ taңbasyn, jaғalbaılynyң balғa taңbasyn kөrýge bolady. Әrıne bәrin ataý mүmkin emes, әdeıi үsh jүzdiң belgili rýlarynyң taңbalaryn terip қana atap өttik. Ұlytaýdyң kөne eskertkish belgilerdiң kөpshiligi monғol shapқynshylyғy men joңғar shapқynshylyғy zamanynyң enshisine қatysty. Arab tarıhshysy Ibn-al-Asır moңғol shapқynshylyғy týraly: «Dүnıe jaralaғannan beri adamzat үshin mұnan өtken alasapyran bolғan joқ, aқyr zamannyң arsy kүrzisine deıin mұndaı sұmdyқtyң bolýy mүmkin emes» - dep jazғan. Osy sұmdyққa aldymen keýdesin tөsegen Ұlytaýdyң sary belderi men saғymdy dalalary. Қazaқtyң қasıetti қoryқ mekeni «Taңbaly tas» jaıly әңgimelerdiң bir bөligi joңғar shapқynshylyғy kezeңine baılanystyryla baıandalady. Shyndyғyna kelsek, bұl ? tipti Shyңғyshan zamanynan da әriden kele jatқan, mәni men maңyzy jaғynan Kүltegin eskertkishine teңeýge tұratyn asa құndy jәdiger. Aty aңyzғa aınalғan kөne eskertkishti 18-19 ғasyrlarda Reseıden қazaқ dalasyn zertteýge shyққandardyң arasynan arnaıy baryp kөrgender az emes. Kөne dәýirlerden қalғan osy tarıhı mұrany alғash ret baryp kөrgen jәne ony өziniң jolsapar jazbalarynda atap kөrsetken D.Telıatnıkov edi. Orta jүzdiң sұltany Bөkeıdi өzderine қosyp alғan A.Beznosıkov pen ıA.Bykovtardyң Ombydan Tashkentke shyққan elshiliginiң құramynda bolғan osy podporýchık shenindegi kazak ofıtseriniң «Taңbaly tas» jaıly jazba mәlimetteri Omby mұraғatynda saқtaýly. Sapar 1796 jyly bolғan. 1835-1836 jyldary Ataқty әskerı tarıhshy general-leıtenant M.Ivanın Orynbor jәne Batys Sibir gýbernatorlyқtary arasyndaғy Telikөlge deıin sozylatyn shekara syzyғy belgilegende «Taңbaly tastaғy» belgi-jazýlardy kөrip, maңyzdy tarıhı eskertkish retinde kartaғa tүsiredi. Sankt-Peterbordan arnaıy kelip, 1840 jyldarda Jezқazғan aımaғyndaғy Basқamyr, Aıaққamyr, Talmas-Ata, Bolғan-Ana, Aıtbolat jәne taғy basқa sәýlet eskertkishterin zerttegen professor A.Shrenk «Taңbaly tasқa» arnaıy baryp, tүbegeıli zerdelep, ony «Ejelgi tarıhtyң sırek kýәligi» dep ataғan. 1890 jyldardyң basynda «Taңbaly tasta» bolғan Ombylyқ topograf ıÝ.Shmıdt: «Bıiktigi қyryқ jeti metrdeı tereң aңғarda, aýdany alty sharshy metr bolatyn jartas bar. Sonyң betine tөrt jүz қyryқ bes rýdyң taңbalary oıylғan. Odan joғaryraқta bұlaқ aғyp jatyr»,- dep mәndi derek қaldyrғan. «Taңbaly tas» eskertkishin zerttegender қatarynda osy Jezқazғan jeriniң өz týmasy Asanқoja Bekhojın da bar. Atbasar oıazdyқ basқarmasynda tilmash bolғan ol 1895 jyly әskerı dәriger L.Kýznetsovpen birge «Taңbaly tasқa» kelip, jazýlar men belgilerdi sýretke tүsirgen. 1927 jyly Orys geografııalyқ қoғamynyң jazbalarynda «Aқmola gýbernııasy Atbasar oıazyndaғy Betpaқdala shөlindegi «Taңbaly tastaғy jazýlar» atty maқalasyn jarııalaғan. 1928 jyly «Taңbaly tasty» halқymyzdyң aıaýly perzenti, ғұlama ғalym Қanysh Imantaıұly Sәtbaevtyң arnaıy izdep barýyna A.Bekhojın men L.Kýznetsovtyң osy eңbegi basty sebep bolғan sekildi. Onyң 1941 jyly jarııalanғan «Jezқazғan aýdanynyң ejelgi tarıhy eskertkishteri» atty maқalasynda: «Sarysý өzeniniң tөmengi aғysynda, Jezқazғan aýdanynyң taңbaly Nұra degen jerinde, Tөsbұlaқ atty қaınardyң қasynda, өzenniң boıynan shyғystan batysқa қaraı jıyrma shaқyrym jerde tұrғan tik jartastyң betinde қazaқ halқynyң құramyna engen barlyқ rýlardyң derlik taңbalary қashalғan. El aýzyndaғy aңyz dәl osy Tөsbұlaқ қaınarynyң қasynda rýlardyң қazaқ elin құrғan alғashқy tarıhı құryltaıy bolғan deıdi. Sol jıynnyң sheshimimen jalpaқ jartastyң betine құryltaıғa қatysқan barlyқ rýlar taңbalaryn salғan», - dep jazylғan. Қanysh Sәtbaev osylaısha Jezқazғan (қazirgi Ұlytaý) aýdanyndaғy tarıhı eskertkishter men aңyz әңgimelerdi saralap-salmaқtap, Ұlytaý-Jezқazғan өңiriniң қazaқ etnosynyң tarıhı kindigi bolғandyғyn negizdep ketken tұңғysh ғalym. Osy kıeli orynғa Қaraқұm құryltaıynan keıin joңғar basқynshylaryna қarsy kөterilgen қazaқ rýlarynyң atқaminer aқsaқaldary baryp, taғy da өz қoltaңbalaryn қaldyrғandaғy jaıly әңgime Dosper Saýryқұlynyң «Esengeldi» atty tarıhı dastanynda jan-jaқty baıandalady. Bұdan el taғdyry tarazyғa tartylғan syn saғatta Ұlytaýdyң Tүrkistan jaқ өңirindegi bүkil қazaқ қoғamynyң boıtұmardaı kıelisi - «Taңbaly tasқa» taғy bir taғzym etilgenin, «Ұlytaýғa bardyң ba, ұlar etin jediң be?» - degen қanatty sөzdiң shyғý tarıhyn, sheshýshi sәtte ұlt құramyndaғy barlyқ rýlardan қaıtadan ant alynғanyn kөremiz. Bұl үrdisti қazaқ қazaқ bolғaly қınalғan kezde eldiң birligin baғamdap, tirligin tarazylap otyrar ejelgi dәstүr dep shamalaýғa bolady. Akademık Manash Қozybaev: «....Ұlytaýda үsh jүz taıpalary өkilderiniң қol қoıғan «Taңbaly tasy» shyn mәnidegi қazaқtyң tұңғysh Konstıtýtsııasy edi», - dep jazýynda da («Egemen Қazaқstan», 19 maýsym, 1993 jyly) osyndaı қasıet-қasterge negizdelgen maңyzdy maғyna, shyraıly shyndyқ jatyr. Sondyқtan қazaқtyң tұңғysh Konstıtýtsııasy ? Ata zaңy Ұlytaýda jazylғan dep aýyz toltyryp aıta alamyz. Derekkөzderi: Қýanysh Ahmetov, Ұlytaý, «Meniң Otanym - Қazaқstan» serııasy, І shyғarylym Aқseleý Seıdimbekov, «Kүңgir-kүңgir kүmbezder» kitaby