Tamyr ustaý arqyly adam densaýlyǵyndaǵy kináratty bilýge bola ma – maman jaýaby
PETROPAVL. KAZINFORM – Qazaq halqynyń erte zamannan medıtsınadan da jetkilikti bilimi bolǵany belgili. Ol atadan balaǵa berilip, ýaqyt synynan ótip, mol tájirıbeniń jıyntyǵy negizinde qalyptasqan. Sonyń biri – tamyr dıagnostıkasy. Petropavldyq dáriger Aqjarqyn Dáýletuly tamyr ustaý arqyly dertti anyqtaý qanshalyqty múmkin ekenin aıtyp berdi.
– Kópshilik tamyr ustap dıagnoz qoıý degendi baqsylyq dep oılaıdy. Senimsizdikpen qarap kúmándanyp jatatyndar da barshylyq. Dástúrli qazaq emshiliginde tamyr ustap dıagnoz qoıý – ejelden kele jatqan ádistiń biri. Oǵan XV ǵasyrda ǵumyr keshken, kórnekti ǵalym Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń «Shıpagerlik baıan» atty eńbegi dálel. Osydan 5 ǵasyrdan astam ýaqyt buryn jazǵan medıtsınalyq úlken ǵylymı shyǵarmada dál osy tamyr ustap dıagnoz qoıý týraly jazylyp saqtalǵan.
Tamyr ishki jáne syrtqy bolyp ekige bólinedi. Shıpager keı naýqas adamǵa «syrtyńdy qara jel býyp alǵan» dese, endi birine «ishki organdardy ystyq alǵan» eken deıdi. Bylaı deý tamyr raıyn anyqtaý boıynsha belgili bolyp jatady jáne dárigerdiń tájırbesine de baılanysty, - deıdi Aqjarqyn Dáýletuly.
Shyǵys medıtsınasyn meńgergen mamannyń aıtýynsha, qazaq emshiliginde negizinen tamyr ustap qana aýyrý belgilerin anyqtamaǵan, jalpy qazirgi zamanaýı dárigerler sııaqty naýqas adamǵa jalpy dıagnostıka jasalǵan.
– Naýqas emshige kelgende, birinshi – shıpager naýqas adamdy tolyq qarap jalpy tekseristen ótkizgen. Ekinshi – kelgen emdelýshiden surap, jaǵdaıyn, qashannan beri syrqattanǵanyn, qazirgi ýaqytta ózin qalaı sezinedi jáne qaı jeri aýyryp turǵandyǵyn bilgen. Úshinshiden, qolymen ustap kórý, ıaǵnı syrqat adamnyń aýyryp turǵan jerin ustap, sıpap, basyp tekserýlerden ótkizgen.
Tórtinshi – óń-álpetine qarap tekserý. Mysaly teri aýrýlaryn, basqa da syrqat belgileri bar ma ekenine kóz jetkizgen. Máselen, kóp ýaqyt naýqastanǵan adamnyń óń-álpetinde ózgerister bolady. Túri sarǵaıý, bozǵylttaný, kókshil tarta bastaýy, kóz aldynyń isinýi, qol-aıaqtyń isinýi, keýde jáne qursaq bóliminiń isinýi degen sııaqty belgilerdiń bolýy da kóptegen aýrý belgilerin ańǵartqan.
Besinshiden – shashtyń túsýi, shashtyń maılanýy. Tyrnaqtyń qısaıyp ósýi, tyrnaqtyń synǵyshtyǵy, tyrnaqtaǵy oıyq belgilerdiń bolýy, tyrnaqtaǵy syzyqtar, tyrnaqtyń doǵaldanýy, súıirlep ósýi – bári de adam aǵzasynda qandaı da bir dárýmen-mıneraldardyń jetispeýshiliginen bolatyn qubylys ekenin baıqatqan. Altynshy – til óńezine qarap aýrý belgilerin anyqtaýǵy da bolady, - deıdi dáriger.
Mamannyń aıtýynsha, naýqastyń tiline qarap, aǵzalardyń ishki kúıi, energııanyń qozǵalysy jáne patologııalyq ózgerister anyqtalady. Bul ádis qazirgi medıtsınada da keıbir jaǵdaılarda qosymsha kómekshi retinde qoldanylady eken.
– Tildiń túsine qaraımyz, qyzǵylt nemese ashyq qyzyl bolsa, bul – qalypty, deni saý adamnyń tili. Ashyq boz til – qan azdyq (anemııa), álsizdik, sýyq tııý belgisi. Qoıý qyzyl – qabyný protsesteri, aǵzada ishki qyzýdyń barlyǵyn ańǵartady. Kógildir nemese kúlgin – qan aınalymy buzylysy, gıpoksııany bildiredi.
Tildiń pishini de bilgen adamǵa kóp habar beredi: isingen, qalyń til – kókbaýyr men asqazannyń álsizdigi, artyq ylǵaldyń jınalýy.
Jińishke, aryq til – suıyqtyqtyń jetispeýshiligi, qan azdyq, álsizdik. Tildiń janyndaǵy tis izderi – kókbaýyr álsizdigi, - deıdi dáriger.
Sondaı-aq tildegi jabynnyń túsi de mańyzdy, bul da dert jaıynda maǵlumat beredi.
– Tildiń ústindegi aq jabyn – sýyq tıgendiginiń belgisi. Sary jabyn – qabyný, qyzý bolǵanda paıda bolady. Qalyń jabyn – as qorytý júıesinde toqyraý, ınfektsııalardyń barlyǵyn kórsetse, jabyndynyń joqtyǵy – asqazan suıyqtyǵynyń azdyǵyn kórsetedi.
Tildiń betindegi jaryqtar – sýsyzdaný, aǵzanyń álsireýiniń kórinisi. Qurǵaqtyq – ishki qyzýdyń belgisi. Ylǵaldylyq – aǵzadaǵy ylǵaldyń kóptigi. Dirildegen til – júıke júıesiniń álsizdigi, álsireý. Qozǵalmaıtyn til – ınsýlt, júıke-bulshyqet aýrýlary. Bul – qarap tekserý, - deıdi Aqjarqyn Dáýletuly.
Maman tamyr ustaýdyń da óz ádisi barlyǵyn aıtady. Ádette, tamyrdy bilektiń ishki jaǵynan ustaıdy. Jalpy alǵanda, tamyrdy kári jiliktiń basynan, tamyrdyń taıaz jerinen, oń jáne sol qoldan ustaıdy eken.
– Eki qoldyń tamyryn bir qolmen ustaý durys emes. Sol sebepti, mindetti turde eki qoldyń tamyryn, dáriger de eki qolymen ustap teksergen durys. Naýqastyń oń bileginen, shıpager sol qolymen ustasa, naýqastyń sol bileginen emshi oń qolymen ustaıdy. Ár qolda úsh negizgi núkte bar. Olar: joǵarǵy, ortańǵy jáne tómengi núkteler. Joǵarǵy núkteni suq saýsaq pen basyp ustaıdy, ortańǵy núkteni ortańǵy saýsaqpen, al tómengi núkteni aty joq saýsaqpen basyp ustaıdy.
Ár qoldaǵy úsh negizgi núkteler neni bildiredi? Máselen, joǵarǵysy – júrek, ókpe, ishek; ortańǵy – baýyr, kókbaýyr, asqazan jáne tómengisi arqyly búırek, qýyq jaǵdaıyn jáne áıel adamnyń jatyrynyń ystyq nemese sýyq ekendigin anyqtaýǵa bolady.
Tamyr soǵysynyń sıpattamalaryna toqtalsam: jyldamdyǵy – baıaý, qalypty, jıi; tereńdigi – ústińgi, ortańǵy, tereń; kúshi – álsiz, ortasha, kúshti; yrǵaqtyǵy – turaqty, turaqsyz jáne tekstýrasy – jumsaq, qatty, serpimdi bolyp bólinedi, - deıdi maman.
Osy belgilerine qarap-aq adamnyń densaýlyǵy jaıynda kóp maǵlumat alýǵa bolady.
– Eger tamyr óte álsiz jáne baıaý bolsa – bul energııanyń jetispeýshiligi men qan aınalymynyń buzylýyn kórsetedi. Tamyr tym jıi soqsa – bul aǵzada qabyný protsesteriniń bar ekenin bildirýi múmkin. Tamyr tereń jáne álsiz bolsa – ishki múshelerdiń álsireýin bildiredi. Tamyr betkeılik jáne qatty bolsa – syrtqy patogendik faktorlardyń (sýyq tııý, ınfektsııa) bar ekenin bildiredi.
Tamyr ustaǵanda eń mańyzdysy, tamyrshy óte tájırbeli, ár saýsaqtyń astyndaǵy tamyr yrǵaǵyn ajyrata bilýi kerek. Bul kóptegen jyl boıy tamyr ustaǵan tisqaqty, tájirıbeli shıpagerlerdiń qolynan keledi.
Tamyr maýsymǵa qaraı ózgerip otyrady. Jazda ol kerneýli, aǵysy ekpindi keledi. Al qysta tamyrdaǵy qan baıaý, aǵysy jińishkeleý bolady, biraq bul aýyrý belgisi dep qaralmaıdy. Ózderińiz baıqaǵandaı qazaq emshiligi álemniń kez kelgen medıtsınasynan kem emes, tamyr ustaý sonyń taǵy bir dáleli ekenin kórsetedi, - deıdi Aqjarqyn Dáýletuly.
Buǵan deıin qazaqtardyń ár tabıǵı qubylysqa ataý bergenin ekenin jazǵan edik.