Talǵat Qalıev: Jastarǵa aqparat usyný formatyn ózgertý qajet
-Talǵat Begimuly, Ortalyqtyń aldyna qandaı maqsattar men josparlar qoıylǵan?
- Bizdiń basty maqsatymyz - jastar saıasatynyń tıimdiligin arttyrý. Biz aldaǵy ýaqytta kelesi mindetterdi sheshýge tıispiz: jas erekshelikterine sáıkes memlekettik saıasatty iske asyrýdyń negizgi baǵyttary boıynsha irgeli jáne qoldanbaly zertteýler júrgizý; memlekettik jastar saıasatynyń ózekti suraqtary boıynsha áleýmettik ólshemderdi júrgizý; jastar arasynda memlekettik basymdyqtardy júzege asyrý. Budan basqa, bizdiń fýnktsııalarymyz mynalardy qamtıdy: jastar saıasatyn damytýdyń basym baǵyttaryn modeldeý; múddeli memlekettik qurylymdardyń salaaralyq ózara is-qımylyn ádistemelik qamtamasyz etý; memlekettik jastar saıasatyna qatysýshylardyń biliktilik deńgeılerin arttyrý.
Aıta keteıin, biz sııaqty ortalyq álemniń birneshe elderinde ǵana bar jáne olardyń barlyǵy damyǵan elderde. Bizdiń tájirıbemiz kórshiles memleketterde zerttelýde, Reseı Federatsııasy da osyndaı ortalyq qurýdy josparlanýda.
-Qurylǵanyna 5 jyl tolǵan «Jastar» ǴZO qalaı qalyptasty? Qandaı jumystar atqardy?
- Ortalyqtyń bes bólimi, atap aıtsam ǵylymı-ádistemelik; aqparattyq-taldamalyq; áleýmettik zertteýler basqarmasy; konsaltıng jáne jastar arasynda «Rýhanı janǵarý» qundylyqtaryn engizý jónindegi bólim jumys jasaıdy. Ortalyqta barlyǵy 30 adam jumys isteıdi. Zertteýden basqa biz jastar resýrstyq ortalyǵynyń qyzmetkerlerin Memlekettik jastar saıasaty mektebinde oqytamyz, semınarlar ótkizemiz. Qazaqstandaǵy 208 jastar resýrstyq ortalyǵynda 2 myńnan astam adam jumys isteıdi.
Bizdiń qyzmetkerlerdiń arasynda shetelde oqyǵan mamandar, sonyń ishinde «Bolashaq» túlekteri bar. Bizde magıstrler, ǵylym kandıdattary men doktorlar, PhD doktoranttary bar. Negizinen bizdiń qyzmetkerlerimizdiń basym bóligi jastar, óıtkeni biz sol býynmen tyǵyz jumys isteımiz.
- Siz basqaryp otyrǵan Ortalyq júrgizgen zertteýlerdiń sotsıologııalyq ólshemderi neni kórsetedi?
- Zertteýler ár bir bes jasóspirimniń bireýi shetelde oqyǵysy keletinin aıqyndap otyr. Abyroıly mamandyqtar qatarynda ádettegideı - zańger, ekonomıst, sonymen qatar, aspaz mamany bar. Qazirgi zaman jastary joǵary aqy tólenetin jumysqa qyzyǵady. Kóp ýaqyttaryn jumsap memlekettik qyzmette mansap satylarynan ótýdi qalamaıdy. Sondyqtan jumysqa shetelge barǵysy keletin kóp adamdar bar.
Jalpy, bul jahandyq úrdis, jastar mıllıarderlerge elikteıdi mysaly, mysaly Tsýkerbergke jáne basqalarǵa uqsaǵysy keledi. Biraq jastardyń tek 20 paıyzy Qazaqstanda bıznes júrgizýdi qalaıdy. Bul jastardyń kásipkerlikti memlekettik qoldaý týraly eshteńe bilmeıtinin kórsetedi. Múmkin bizdiń jastarǵa aqparat taratýdyń formaty ózgertý kerek shyǵar. Búginde jastar habarlamalardy da aıaǵyna deıin oqymaıdy. Eger olar birinshi sóılemge qyzyǵýshylyq tanytpasa, olar ári qaraı oqymaıdy. Qazirgi zamanǵy jastar arasynda dástúrli BAQ tanymal emes, olardyń oıy ıÝtýb, Instagramm jáne vızýaldy aqparatqa basymdyq beredi.
Endi veb-saıtymyzǵa bizdiń árbir resýrstyq ortalyqtyń mekenjaıy ornalastyrylady. Jastarǵa mobıldik qosymshalar arqyly olardy izdeý yńǵaıly boldy.
- Qazaqstan jastary áskerı boryshyn ótýge qalaı qaraıdy?
- Biz osy taqyryp boıynsha jeke zertteý júrgizgen joqpyz, biraq bizde áleýmettik-saıası jaǵdaıdy týraly zerttelgen jumystar bar. Onda osy máselelerdiń toby bar. Al bıylǵy jyly áskerı-patrıottyq tárbıe jónindegi suraqtar reti Ulttyq baıandamaǵa engizilgen. Qazir bizdiń Qorǵanys mınıstrligimiz kóptegen jumystar atqarýda. Jastar árqashan Otanyn jaqsy kórip, ony qorǵaýǵa daıyn ekendikterin aıtyp júr.
- Osy jyly Ortalyq daıyndap jatqan Ulttyq baıandamada qandaı mańyzdy úrdister qamtylady? Sol týraly aıtyp berseńiz?
- Bıyl bizdiń Ortalyq besinshi Ulttyq baıandamany daıyndaýda. Onyń ishinden segiz negizgi taqyryptyq top bar. Atap aıtsam, jastardyń demografııalyq sıpattamalary; halyqaralyq tájirıbe jáne zańnama; jastardyń eńbek naryǵy; densaýlyq jáne salaýatty ómir salty; jastar ortasynda qylmys, quqyq buzýshylyq jáne óz-ózine qol jumsaý oqıǵalary; jastardyń qundylyq baǵdarlary; jastar jáne din; áleýmettik-saıası protsesterdegi jastar.
Eń eleýli úrdisterdiń biri - úsh jyl boıy saqtalǵan jastar sanynyń azaıýy. Bul 90-shy jyldardaǵy demografııalyq «oıyq» saldarynan bolǵan edi. Bul tómendeý azaıady, 2020 jyldan keıin keri úrdis bastalady, ıaǵnı, jastardyń sany ósedi. Qazir 14-29 jas aralyǵynda shamamen 3,9 mıllıon azamat bar, bul jalpy halyq sanynyń 23,2 paıyzyn quraıdy. El turǵyndarynyń jartysy eńbekke qabiletti.
Nekege turý jasy ulǵaıyp keledi, al ajyrasýdyń paıyzy da arta túsýde. Sonymen qatar, saýalnamaǵa qatysqan jastardyń 80 paıyzy ómirdiń qundylyqtary retinde birinshi kezekte otbasy ekendigi aıtqan. Árbir altynshy jup belgili sebepter boıynsha - otbasylyq ómirge daıyn bolmaı shyqqan. Sýıtsıd sany azaıady, biraq deńgeıi tómendegen joq.
- Sýıtsıd oqıǵalaryna ne sebep bolady dep oılaısyz?
Eger statıstıkany áleýmettik jaǵdaıy qıyn eldermen salystyratyn bolsaq, olardaǵy sýıtsıd deńgeıi tómen. Nelikten? Óz-ózine qol jumsaýdyń joǵary deńgeıi, adamdardyń jaǵdaıynyń nasharlyǵynan emes, ol kúızeliske shydamdylyqtyń tómen bolýymen baılanysty. Bul sońǵy jyldardaǵy problema emes, bul qazir jetkinshekter nemese olarda úlken balalrǵa tán quylys. Kezinde olarǵa jetkilikti nazar aýdarylmady jáne taǵy basqa sebepter bar. Muny psıhologtar túsinýi kerek. Osy másele boıynsha ıÝNISEF-men birge Úkimet pılottyq rejımde maquldaǵan arnaıy baǵdarlama júzege asyrylyp, keıbir jetistikterge qol jetkizildi. Sondyqtan biz bul baǵdarlamany keńeıtemiz. Jalpy alǵanda, óz-ózine qol jumsaý týraly aıtqan kezde, jaýapkershilikti otbasy oshaq qasynan izdeý kerek.
- Ortalyqta qandaı ǵylymı jumystar júrgizilip jatyr, nátıjeler qandaı?
Bizdiń ortalyqtyń kúshimen NEET (Not in Employment, Education or Training) sanatyna jatatyn jastarmen jumys jetekshiligi quryldy.
Osy sanattaǵy jastardyń alty toby anyqtaldy. Jastardyń resýrstyq ortalyqtarynda, memlekettik organdarda, oqý oryndarynda osy toptardyń árqaısysymen qalaı jumys isteýge kerek eekendigi jazyldy. Buryn statıstıkalyq agenttikter osy sanattaǵy jastardy eskermegen. Bizdiń standarttarymyzdy halyqaralyq standarttarǵa sáıkestendirý úshin statıstıka jónindegi komıtetke esepteý ádistemesin usyndyq, al 2013 jyldan bastap bizde bul kórsetkish bar.
Biz sondaı-aq, ýnıversıtettik qaýymdastyqtarmen jumys isteımiz jáne olardyń nátıjelerimen bólisemiz. 2013 jyldan beri dinı ahýalǵa, volonterlik is-sharalarǵa, áleýmettik jelilerdiń jastarǵa áseri, monoqalalardaǵy aýyl jastary men jastar týraly ártúrli ózekti máseleler boıynsha 20-dan astam sotsıologııalyq zertteýler júrgizildi. Árbir taqyryp boıynsha biz ádistemelik usynystar jasaımyz.
Bizdiń Ortalyqta, ókinishke oraı, dıssertatsııalyq keńes áli joq, biraq aldaǵy ýaqytta bolatynyna senimdimin.
Aıtpaqshy, biz Reseı memlekettik áleýmettik ýnıversıtetindegi áriptesterimizben birlesip jastardyń qundylyqtary týraly aýqymdy zertteý júrgizdik. Ótken 25 jyl ishinde Qazaqstan men Reseıdegi jaǵdaı ártúrli joldarmen damydy jáne bul aıyrmashylyqtardy áli kúnge deıin eshkim zerttemegen.
- Áńgimeńizge rahmet!