Taıland pen Kambodja arasyndaǵy uzaq jyldyq qaqtyǵys nelikten qaıtalanýy múmkin
ASTANA. KAZINFORM — Taıland pen Kambodja arasyndaǵy beskúndik qarýly qaqtyǵys aıaqtaldy. Eki el úshin de munyń aýyr zardabynyń bolmaýy asa mańyzdy, dep jazady Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy.
Shekaradaǵy qaqtyǵysqa ne túrtki boldy?
Olardyń jalpy ekonomıkalyq jaǵdaıyn jáne týrızmge táýeldiligin, naqtyraq aıtqanda bul sala 2024 jyly Taılandtyń jalpy ishki óniminiń 12, al Kambodjanyń 9 paıyzyn qamtamasyz etkenin eskersek, qos taraptyń teketiresi uzaqqa bara qoımaıtyndyǵy túsinikti jaıt. Qarýly qaqtyǵystar týrıstik aımaqtardan shalǵaıda oryn alǵanymen saıahattaýshylardyń basym bóligi mundaı aqparattarǵa sekemmen qaraıtyndyǵy anyq.
Munyń ústine eki eldiń áskerı áleýetin bir-birimen salystyrýǵa da kelmeıdi. Taılandtyń 350 myń áskerı qyzmetshiden jasaqtalǵan qýatty armııasy, amerıkalyq joıǵysh-bombalaýshy F-16 ushaqtaryn qosa alǵanda myqty áskerı-teńiz kúshteri bar. Al Kambodja armııasy úsh ese az 125 myń jaýynger ǵana. Al áskerı-teńiz kúshteri múldem joq. Keńestik jáne qytaılyq óndiristen shyqqan ondaǵan jaramdy tikushaǵy ǵana armııa sapynda.
Mundaı jaǵdaıda ashyq áskerı teketireske barýdyń da esh máni joq sııaqty. Óıtkeni, taraptardyń áskerı kúshi múldem bir-birine kereǵar.
Biraq bul jerde aımaqtyń ereksheligi biraz ról atqaryp tur. Naqtyraq aıtqanda, 1945 jyldan beri bul óńirde qan tógilgen soǵys az emes jáne de ol soǵystarǵa eki eldiń áskerleri qatysty. Resmı túrde Taıland soǵysqa qatyspasa da, AQSh-tyń odaqtasy retinde Vetnam kommýnısterine qarsy urys kezinde olarǵa qoldaý kórsetip, ondaǵan myń áskerı jiberdi.
Al Kambodjada uzaq ýaqyt boıy azamattyq soǵys júrdi. Sodan keıin 1975 jyly bılikke solshyl «Qyzyl khmerler» toby kelip, olar bılik etken tusta 8 mıllıon halyqtyń shamamen 3 mıllıonyn qyrǵynǵa saldy. 1978 jyly Vetnamnyń basyp kirýi nátıjesinde olar bılikten ketip, ornyna Vetnamdy jaqtaıtyn úkimet keldi. 1979 jyly Qytaı buǵan jaýap retinde Vetnamǵa qarsy soǵys ashty. 1992 jylǵa deıin «qyzyl khmerler» Taıland pen Qytaıdyń qoldaýymen partızandyq soǵys júrgizdi. 1994 jyly eki el de bul topqa qoldaý kórsetýden bas tartyp, 1998 jyly olar is júzinde joıyldy.
Kambodjanyń bılik basynda «qyzyl khmerlerdiń» burynǵy komandırleriniń biri bolǵan Hýn Senniń otyrǵany belgili. 1978 jyly ol vetnamdyqtardyń jaǵyna shyǵyp, 1985 jyly eldiń premer-mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. Sodan beri ol eldi jeke ózi basqaryp keledi. Qazirgi premer-mınıstr Hýn Manet onyń uly. Al Hýn Senniń ózi qazir Kambodja Senatynyń tóraǵasy.
Áshkere bolǵan áńgime jáne otstavka
Aıta keterligi, qazirgi qaqtyǵysty arandatqandardyń biri dál sol Hýn Sen boldy. 2025 jyldyń 27 maýsymynda ol yqpaldy taılandtyq saıasatker Taksın Chınavattyń qyzy Taılandtyń premer-mınıstri Phetkhongthan Chınavatpen arada 15 maýsymda bolǵan áńgimeniń egjeı-tegjeıin jarııa etip jiberdi. Bul áńgimege 28 mamyrda Taıland pen Kambodja shekarasynda bolǵan qaqtyǵystar sebep boldy. Sol kezde kambodjalyq bir sarbaz qaza tapqan-dy.
Hýn Sen sol áńgimelesý barysyn taspaǵa jazyp alyp, eldiń joǵary shendi tulǵalary arasynda taratyp jibergen. 18 maýsymda jazbanyń keıbir bóligi ınternetke tarap ketti. Sol kúni Hýn Sen tolyq aýdıojazbany resmı túrde jarııalady. Onda Chınavat shekara mańyndaǵy okrýgti basqarǵan Taıland armııasynyń generalyna silteme jasaı otyryp, «qarsylastaryna» mán bermeýdi usynǵan. 1 shildede Konstıtýtsııalyq sot premer-mınıstrdi qyzmetinen ýaqytsha shettetti.
Onyń aldynda, 26 maýsym kúni Hýn Sen shekaralas ólkede sóz sóılep, Chınavat koroldi qalaı qorlaǵanyn aıtatyndyǵyn málimdegen bolatyn. Taılandta koroldi qorlaý — qylmystyq is. Sonymen qatar, bul elde áskerı kúshter dástúrli túrde saıasatta belsendi ról atqarady jáne birneshe ret áskerı tóńkeris jasaǵan. Biraq olar ádette azamattyq basqarýdy qalaıtyn qoǵam múddesin de eskerip otyrady. Taıland saıası kúshteriniń arasyndaǵy eń tanymaly búginde eldiń burynǵy premer-mınıstrine aınalǵan Phetkhongthan Chınavattyń ákesi — Taksın Chınavat qozǵalysy.
Ol ózi de premer-mınıstr bolǵan. Biraq 2006 jyly áskerı tóńkeris nátıjesinde bılikten ketip, 2023 jylǵa deıin qýǵyn-súrginde ómir súrdi. Soǵan qaramastan ol Taıland saıasatyna yqpalyn joǵaltpady. Naqtyraq aıtqanda, qaryndasy Iınglak Chınavat 2011-2014 jyldary premer-mınıstr qyzmetin atqardy. Eldiń eń baı adamdarynyń biri retinde premer laýazymyndaǵy túrli zań buzýshylyqtary úshin aıypqa ilikti. 2023 jyly Taılandqa oralǵan soń birden tutqyndaldy, alaıda korol keıin onyń jazasyn bir jylǵa qysqartty. 2024 jyly bostandyqqa shyqty.
Vashıngton men Beıjińniń janjaldy retteýdegi róli
Taıland ereksheligi — el ekonomıkasy men saıasatta etnıkalyq qytaılardyń yqpaly óte joǵary bolýynda. Taksın Chınavat — Qytaıda han ultynyń bir bóligi sanalatyn hakka etnıkalyq tobynyń ókili. Hakkadan shyqqan adamdar Taıvan men Sıngapýr elıtasynyń eleýli bóligin quraıdy. Mysaly, Qytaı Respýblıkasynyń alǵashqy prezıdenti Sýn ıAtsen, prezıdent Chan Kaıshıdiń áıeli, sondaı-aq Sıngapýr premer-mınıstri Lı Kýan ıÝ — barlyǵy hakka halqynan shyqqan. Taıvan prezıdentteriniń arasynda 2 hakka ókili boldy — Chen Shýıbıan men Lı Denhýeı. Qalaı bolǵanda da, olar Ońtústik-Shyǵys Azııada tarıhı turǵydan óte yqpaldy etnıkalyq top sanalady.
Taılanda jalpy 7 mıllıonǵa jýyq adamnyń shyǵý tegi qytaılyq ekeni aıtylady. Olar hakka da, Qytaıdyń ártúrli ólkesinen shyqqan basqa etnıkalyq toptar da bolýy múmkin. Olardyń kóbisi taı halqymen aralas neke arqyly assımılıatsııalanǵan, keıbiri qytaı tilinde múldem sóılemeıdi. Sondyqtan naqty paıyzdyq araqatynasyn anyqtaý qıyn. Biraq, jalpy alǵanda qytaı tektiler halyqtyń shamamen 14 paıyzyn quraýy múmkin dep esepteledi. Olardyń barynsha kóp shoǵyrlanǵan jeri — Bangkok. Alaıda, bıznes salasynda olardyń úlesi áldeqaıda joǵary. Sondyqtan Chınavat bul etnıkalyq toptyń da saılaý aldyndaǵy qoldaýyna úmit arta alatyndyǵy túsinikti. Degenmen onyń saıası yqpaly búkil Taıland aýmaǵyna taralady.
Munyń ústine Taıland tarıhı turǵyda AQSh-qa búıregi bursa, al Kambodja kóbine Qytaıǵa arqa súıeıdi. Bul eki el de atalǵan qaqtyǵysty retteýde belgili bir ról atqarǵany túsinikti. Beıjiń ádette mundaı jaǵdaılarda jarııa málimdemelerdi saqtyqpen jasaıdy. Al AQSh prezıdenti Donald Tramp 28 shildede eki taraptyń atysty toqtatý týraly kelisimge kelýine dál óziniń aralasýy sebep bolǵanyn málimdedi.
Bul jolǵy qaqtyǵys aıaqtaldy degenmen onyń qaıtalanbaýyna eshqandaı kepildik joq. Onyń úlken soǵysqa aınalýy da ekitalaı. Úndikytaıdaǵy soǵystardyń jalpy tarıhyn eskersek, bir taraptyń tipti AQSh-tyń ózindegideı aıqyn áskerı artyqshylyǵy bolǵanymen jeńiske jetýine kepildik joq. Qarsylas ný ormanda partızandyq soǵysty jyldar, tipti ondaǵan jyldar boıy júrgize alady. Sondyqtan Taıland ta, Kambodja da uzaqqa sozylatyn teketireske múddeli emes. Alaıda, shekaralyq aımaqtarda jaǵdaıdyń oqtyn-oqtyn shıelenisýi bolmaıdy dep kesip aıtý da qıyn.
Eske sala keteıik, 24 shildede Kambodja men Taıland áskerıleri daýly shekara aýmaǵynda qarýly qaqtyǵysqa túsken edi. 28 shildede taraptar oq atýdy toqtatý týraly kelisimge kelip, ol sol kúni túngi saǵat 00:00–de kúshine endi.