Tabıǵatty paıdamyzǵa jaratýdy ǵana oılasaq, keleshekke ne qalady — ǵalym
ORAL. KAZINFORM — Álemde bıoalýandyqty saqtaýǵa erekshe mańyz beriledi. Ol úshin Qazaqstanda ne istelýi kerek? Osy oraıda M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıtetiniń ǵylymı jumys jáne halyqaralyq baılanystar jónindegi prorektory, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Qajymurat Ahmedenov óz oı-pikirin bólisti.
— Qajymurat Maqsotuly, bıosanalýandyqty saqtaýdyń mańyzy qandaı, aldymen osyǵan toqtalsańyz?
— Batys Qazaqstan oblysynda ekologııa salasynda jol kartasy jasalyp, onda kógaldandyrý, tabıǵat paıdalanýshylar men avtokólikter shyǵarylandylaryn azaıtý, jer resýrstarynyń lastanýyn boldyrmaýǵa basa kóńil bólingen.
Ǵalym retinde aıtarym, munymen shektelmeı, erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqty uıymdastyrý jáne bıoalýantúrlilikti saqtaý boıynsha keń aýqymda jumystar júrgizilýi kerek. Shyndyǵyna kelgende, mysaly, jer betindegi qoqystardy joıý sanıtarlyq-tazalyq sharalaryna kelińkireıdi. Al bıosanalýandyqty saqtaý ekojúıeniń turaqtylyǵyna áser etedi. Oǵan álemde erekshe mán berilip, 22 mamyrdyń arnaıy Halyqaralyq bıoalýantúrlilikti saqtaý kúni retinde atalyp ótiletini de sodan.
Dúnıejúzilik ǵylymı zertteýlerge súıensek, ár aımaqtyń 30 paıyzy erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq bolýy kerek. Qazaqstandy alsaq, mundaı tabıǵı aýmaqtar kólemi 10 paıyz tóńireginde nemese 29,3 mln gektar.
Sonyń ishinde 2,9 paıyzyna (8 mln ga) ǵana tabıǵat qorǵaýshy mekeme retinde zańdy mártebe berilgen. Sonda elimizde kózdegen mejege jetý úshin tabıǵı aýmaq kólemin úsh ese kóbeıtýimiz kerek.
Batys Qazaqstan oblysynda bul kórsetkish tipti tómen, 1 paıyz ǵana (188,7 myń ga).
— Sonda muny jaqsartý úshin ne isteýimiz kerek?
— Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen «Jasyl Qazaqstan» ulttyq jobasy qolǵa alynǵany belgili. Osy oraıda ulttyq parkter men qoryqtar qataryn kóbeıtýge den qoıylǵan. Batys Qazaqstan oblysynda Jaıyq ózeni basseıniniń ekojúıesin saqtaý maqsatynda «Jaıyq ormany» memlekettik tabıǵı rezervatyn qurý kózdelip otyr.
Qazirgi tańda erekshe qorǵalatyn 13 tabıǵı aýmaq bolsa, sonyń beseýine respýblıkalyq mártebe berilgen. Atap aıtqanda, «Kırsanov», «Býdarın», «Jaltyrkól» memlekettik zoologııalyq qoryqshalary, «Bókeıorda» tabıǵı rezervaty jáne «Aşyózek» tabıǵı qaýmaly óz qyzmetin atqarýda. Al Aqqum, Sadovoe kóli, Úlken Eshki taýy, Mırgorod sııaqty aýmaqtar jergilikti mańyzǵa ıe. Bularǵa qatysty jergilikti atqarýshy organdardyń qaýlysy shyǵarylǵan. Biraq qaǵaz júzinde ǵana. Olarda zańdy negizde jumys isteıtin mekeme joq. Sondyqtan bulardyń mártebesin respýblıkalyq deńgeıge jetkizip, qoryq ne rezervat ashsa, onda jańa jumys oryndaryna jergilikti turǵyndar tartylyp, naqty tabıǵat qorǵaý sharalary atqarylar edi.
— Onda bul jumystarǵa ýnıversıtet ǵalymdary da atsalysar edi deısiz ǵoı?
— Árıne. Munyń jarqyn mysalyn «Bókeıorda» tabıǵı rezervaty men «Aşyózek» tabıǵı qaýmalynan kórýge bolady. Ózara kelisim-shartqa sáıkes ǵalymdarymyz tyǵyz baılanys jasap, zertteý jumystaryn júrgizip turady. Mysaly, bıyl olar «Bókeıorda» tabıǵı rezervatynda bolyp, qustar men janýarlar jóninde málimet jınap qaıtty. Mysaly, olardyń buryn esebinde bolmaǵan órnekti qarashubar jylan men qum aıdaharshasyn kezdestirdi. Osynyń bárin túgendep, zerttep, jyl sońynda usynystarymyzdy rezervatqa beremiz. Muny eki jaqty tıimdi jumys dep esepteýge bolady.
— Bir sózińizde Jaıyq ózeniniń ekojúıesin saqtaý jóninde aıtyp qaldyńyz. Osyny tolyqtyra ketseńiz?
— Transshekaralyq Jaıyq ózenine qatysty halyqaralyq kelisimsharttar jasalǵan, birneshe komıssııa jumys istep, buǵan ǵalymdar da óz úlesin qosyp keledi. Jaıyq arnasy tómendep ketken kezde ekobelsendilerdiń dabyl qaqqany málim. Ótken jylǵy tasqynnan keıin endi odan qalaı qorǵanamyz degen másele aldymyzdan shyqty. Sondyqtan ınjenerlik qurylystar, bógetter salyndy.
Shyn mánisinde Jaıyqtyń jaı-kúıi tabıǵı klımattyq jaǵdaılarǵa, tsıkldik ózgeristerge baılanysty. Ony adam óz kúshimen sheshe almaıdy. Tek qosymsha qyzmetter ǵana atqara alady. Mine, osy jerdegi túıtkildi máseleniń biri — Jaıyq boıynda eldi mekender kóbinese durys oryn teppegen. Bylaısha aıtqanda, ózen jaıylmalarynda kapıtaldy qurylystar (úıler, ǵımarattar) salynbaýy kerek. Bizde qalaı, sondaı jerlerde adamdar úı turǵyzyp, mekendep, keıin baspanalary sýǵa ketip, oǵan úkimet kómektesip jatady.
— Sý qorǵaý aýmaqtarynan jer berý de durys emes qoı?
— Ol da bar. Oral qalasynyń ózinde kezinde sý qorǵaý aýmaqtarynan berilip ketken jerler bar. Ondaı jer telimderin alyp alǵandar bilgenin isteıdi. Ákimdikter sony keri qaıtarýmen álektenip jatady. Munyń bári zańdylyqtyń saqtalmaýynan.
— Jaıyq boıynda karerge jer berý derekteri az kezdespeıdi. Buǵan turǵyndar, ekologtar qarsy shyǵyp, másele kóterip jatady, sizdiń pikirińiz qandaı?
— Sońǵy kezde Jaıyq ózeni jaǵalaýyna jaqyn jerden karer qazyp, topyraq alýshylar kóbeıdi. Bul sol kásipkerlerge paıda ákeletin shyǵar. Biraq orman ortasynda ósip turǵan aǵashty kesip, jol salady. Sóıtip qorshaǵan ortaǵa zııanyn tıgizedi.
— Jaıyq ózeninde qundyzdar mekendeıdi. Olar aǵashty kemirip, sulatyp tastamaı ma?
— Iá, qundyzdar da áser etedi. Eýropada bul janýarmen kúresedi. Bizdiń óńirde qundyzdyń jersindirilgen túriniń kóbeıip kele jatqany ras. Bálkim, kúres sharalaryn qabyldaý qajet bolatyn shyǵar.
— Jaqynda týǵan jerińiz — Bókeı ordasy aýdanyna baryp kelgen ekensiz. Ne kórdińiz, ne túıdińiz?
— Aýdan aýmaǵynda jergilikti turǵyndar Jamantaý atap ketken Kishi Boǵda taýy bar. HVІІІ-HІH ǵasyrdan beri ǵalymdar zerttep, biregeı tuzdy-kúmbezdi landshtaft dep baǵa bergen. Kapýstın ıAr áskerı polıgonynan jer keri alynǵannan keıin bul mańda fermerler qonystana bastady. Sońǵy kezde Jamantaýdan jol qurylysy úshin qıyrshyq tas alynyp jatyr. Baryp qarasam, taýdyń jartysy joq. Onyń Jamantaý dep atalý sebebi jylannyń kóptiginen shyǵar dep oılaımyn. Qazirgi tańda Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizilgen Kaspıı qarashubar jylany múlde azaıyp ketken. Kúnine bireýi ǵana ushyrasty. Mundaı jylan túri elimizde tek osy taý men Atyraý oblysy Qurmanǵazy aýdanyndaǵy Besshoqyda ǵana tirkelgen. Tabıǵı ortasy buzylǵandyqtan, endi sonyń joıylyp ketý qaýpi bar. Jamantaý basynda Qyzyl kitapqa engizilgen tek Kaspıı qarashubar jylany ǵana emes, sonymen qatar bezgeldek, dala qyrany, qyzǵaldaqtyń birneshe túri sııaqty qus, janýarlar men ósimdikter kezdesedi.
Edil men Jaıyq arasynda taý-shoqylar kóp emes qoı. Reseı aýmaǵynda ornalasqan Úlken Boǵda taýy erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq sanalady. Al bizde jaǵdaı osylaı bolyp otyr. Bul qoǵamda ekologııalyq sana-sezimniń tómen ekendigin kórsetedi. Ne bolsa da, jerdi ne taýdy ıgerip, sharýaǵa paıdalanyp qalaıyq degen túsinik basym. Munyń sońy nege soqtyraryn ańdamaımyz. Túptep kelgende, bıosanalýandyqty saqtaý úshin eń aldymen tabıǵatqa degen óz kózqarasymyzdy ózgertý kerek. Sosyn memleket pen jergilikti atqarýshy oryndar tarapynan keshendi sharalar alynǵany jón. Sonda ǵana isimiz ońǵa basyp, keleshek urpaqqa tabıǵı baılyǵymyzdy qaldyra alamyz.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda basty ekologııalyq máselelerine sholý jasaǵan bolatynbyz.