Syr boıy Uly dalamyzda eń alǵash qalalyq órkenıet paıda bolǵan ólke - Ázilhan Tájekeev
«Syr - Alashtyń anasy» dep aıtylýy da tekten-tek emes. Turan oıpatyndaǵy osy alyp ólkeniń tarıhy da qadym zamandardan bastaý alady. Boıyna san myń syrdy jasyrǵan kıeli ólkeniń tarıhyn zertteý isiniń qolǵa alynǵanyna da ǵasyrǵa jýyq ýaqyt bolyp qaldy. Degenmen qoınaýyna qatpar-qatpar tarıhy jasyrylǵan ólkeniń ýaqyt óte kele búgingi urpaqqa tosyn syıy azaıar emes. Búginde bul keshendi jumys egemendik alǵannan keıin ǵana «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń aıasynda iske asyp jatyr.
Shyn máninde Syr óńiri - Qazaqstan jerindegi kóne órkenıet izderi mol saqtalǵan ólkeniń biri. Ólkeniń tarıhy arheologııalyq derekter boıynsha bes myńjyldyqty qamtıdy. Ejelgi zamannan bastap osy aımaqta ómir súrgen halyqtar Batys jáne Shyǵysty baılanystyra otyryp, ózindik sharýashylyq pen mádenı tıpti qalyptastyrdy.
«Syr boıy Uly dalamyzdyń eń alǵash qalalyq órkenıettiń paıda bolǵan ólkesi» atty eńbektiń avtory, Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń «Arheologııa jáne etnografııa» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń jetekshisi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Ázilhan Tájekeev osy jóninde jan-jaqty áńgimelep berdi, dep habarlady QazAqparat tilshisi.
«Syr óńirinde meken etken saq, qańly, oǵyz jáne qypshaq taıpalary Qazaqstan halqynyń etnogenezinde ǵana emes, Orta Azııa, Ortalyq Azııa jáne Eýropanyń qazirgi halyqtarynyń qalyptasýynda mańyzdy ról atqarǵany búginde belgili bolyp otyr. Olar týraly alǵashqy derekter bizdiń zamanymyzǵa deıingi І mynjyldyqtyń orta kezeńinde ómir súrgen ejelgi Grekııa, Rım, Parsy elderiniń kórnekti tarıhshylary men jıhangez geograftarynyń eńbekterinde kezdesedi. Bul aqıqatty Orta ǵasyrlardaǵy Uly Jibek jolymen sapar shekken arab, parsy, Eýropa elderiniń ǵalymdary men saıahatshylarynyń, elshileri men áskerı mamandarynyń eńbekteri bul málimetterdi tolyqtyra túsedi. Alaıda, ǵylymı arheologııalyq qazba jumystaryn Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin 1990-jyldarǵa deıin KSRO ǴA Horezm arheologııalyq-etnografııalyq ekspedıtsııasy keń kólemde júrgizdi. Bul kezeńde júzdegen eskertkishter tizimge alynyp, onnan astam qonystar, qorymdar men qalalar, aýyl jurttary, keń taraǵan jasandy sýlandyrý júıeleri zertteldi. Nátıjesinde ǵalymdar tarapynan tas, qola jáne erte temir ǵasyrlarynyń eskertkishteri alǵash ret anyqtalyp, ózindik belgileri aıqyndalyp, kezeńderge, dáýirlerge, mádenıetterge bólindi», - deıdi ǵalym.
Onyń aıtýynsha, kóptegen salalar sekildi táýelsizdik alǵan jyldary elimizdegi arheologııalyq izdenisteri toqyraýǵa ushyrady, al Qyzylordada múldem toqtaǵan.
«Syr óńirindegi júzdegen tarıhı qundylyǵy zor, jádiger eskertkishterdi odan ári zertteý 1998 jyly qaıta bastaldy. Ony Qyzylordadaǵy Qorqyt Ata atyndaǵy QMÝ-de jasaqtalǵan barlaý ekspedıtsııasy qolǵa aldy. Bul ekspedıtsııaǵa Á.H. Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynan arheolog-ǵalym J.Qurmanqulov, belgili folklorıst ǵalym, professor A.Almatov jáne birqatar ýnıversıtet ǵalymdary qatysty. Ekspedıtsııa myńdaǵan shaqyrym jol júrip, júzdegen eskertkishterdi kórip, zerttep, uzaq jyldarǵa arnalǵan ǵylymı-zertteý jumystarynyń josparyn jasady», - dep atap ótti Á.Tájekeev.
Onyń aıtýynsha, jańa ǵasyrdyń basynda Aral teńiziniń tabanynan tabylǵan Kerderi mavzoleıi, Aral-asar eldi mekenderin zertteý úshin Aral arheologııalyq ekspedıtsııasynyń jumystary keshendi zertteýlerdiń bastamasy boldy.
«Zertteý ekspedıtsııasy Qazaly aýdany terrıtorııasynda ornalasqan «batpaqtaǵy qalalar» dep atalǵan Jankent, Kúıik qala, Kesken Kúıik qala eskertkishterin aralady. Ekinshi marshrýt Qarmaqshy aýdanynda jalǵasyp, Qýańdarııa, Eskidarııalyq arnasy boıynda ornalasqan Jetiasar mádenıetiniń Tas asar, Altyn asar, Qos asar, Tompaq asar, Tik asar syndy eskertkishterinde boldy. Bul eskertkishterdiń barlyǵynda foto jáne vıdeotúsirilim júrgizildi. Osy marshrýt kezinde ekspedıtsııa Jańadarııa basseınindegi Shirik-rabat mádenıetiniń de eskertkishteri b.z.d. IV-II ǵǵ. jatatyn Bábish mola 1, 2 eskertkishterine jáne Shirik-rabat qala jurtyna barlaý jasady. Nátıjesinde bolashaq turaqty qazba jumystary úshin ortaǵasyrlarda astanalyq qyzmet atqarýmen birge, tarıhı-etnıkalyq, saıası, ekonomıkalyq protsesterde asa zor rol atqarǵan Jankent qalasyn belgiledi», - deıdi Arheologııa jáne etnografııa ortalyǵynyń jetekshisi.
Aıta keteıik, búginde Aral mańynyń ejelgi jáne ortaǵasyrlyq tarıhyn zertteýge baǵyttalǵan ǵylymı izdenister, ortaǵasyrlyq Jankent qalasynda keshendi arheologııalyq qazba jumystary, Shirik-rabat, Balandy, Seńgir-tam jáne Іnkár-qala eskertkishterinde arheologııalyq zertteýler júrgizilip jatyr.
Buǵan qosa, Syǵanaq, Jankent qalashyqtary men Saýysqandyq shatqalyndaǵy jartastaǵy beıneler kesheni ıÝNESKO-nyń Dúnıejúzilik Tabıǵı jáne Mádenı muralar tizimine enetin bolady. Elimizdiń tarıhyna tikeleı qatysy bar kóne astanalarymyz bolǵan Syǵanaq, Shirik-rabat jáne Jankent shaharlarynda qazba jumystary júrgizilýde.
«Syr óńiri arheologııasy ǵylymı eńbekterdi aıtpaǵanda, mektep baǵdarlamasyndaǵy Qazaqstan tarıhy oqýlyqtarynda óte az berilgen. Osy aqtańdaqtardyń ornyn toltyratyn kez keldi. Orta Azııalyq «qos ózen» Ámýdarııa men Syrdarııanyń tómengi aǵysy boıyndaǵy qum basqan órkenıetterine jasalǵan ǵylymı izdenisterdiń nátıjesinde kóne dáýirlerdegi ıgerilgen eginshilik aýdany 4,5 mln. ga quraǵandyǵy anyqtaldy, onyń 2,5 mln. ga Syr óńiriniń enshisinde. Oǵan júzdegen ejelgi qalalar men bekinister, aýyldar men jasandy sýlandyrý qurylystary kýá», - deıdi arheolog maman.
Onyń sózine sáıkes, Syr boıy Uly dalamyzdyń eń alǵash qalalyq órkenıettiń paıda bolǵan ólkesi, ıaǵnı b.z.d. 2400-2200 jj. Aral mańyn megendegen, eginshilik kásibimen aınalysqan otyryqshy saqtardyń rýhanı-dinı ortalyǵy - Shirik-rabat qalasy. Sonymen qatar, Oǵyz memleketiniń astanasy - ortaǵasyrlyq Jankent, Qypshaq handyǵynyń, sonymen qatar, Aq Orda, Ábilqaıyr handyǵy jáne Qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan - Syǵanaq qalalaryn aıtýǵa bolady.
«Elbasy óziniń Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý atty maqalasynda: «Qazaqstanyń qasıetti rýhanı qundylyqtary nemese «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jobasy kerek. Árbir halyqtyń, árbir órkenıettiń barshaǵa ortaq qasıetti jerleri bolady, ony sol halyqtyń árbir azamaty biledi. Bul - rýhanı dástúrdiń basty negizderiniń biri. Biz - ulan-ǵaıyr jeri men asa baı rýhanı tarıhy bar elmiz. Uly Dalanyń kóz jetkizgisiz keń-baıtaq aýmaǵy tarıhta túrli ról atqarǵan. Biraq, osynaý rýhanı geografııalyq beldeýdi meken etken halyqtyń tonnyń ishki baýyndaı baılanysy eshqashan úzilmegen. Biz tarıhymyzda osynaý kórkem, rýhanı, qasterli jerlerimizdiń birtutas jelisin buryn-sońdy jasaǵan emespiz. Másele elimizdegi eskertkishterdi, ǵımarattar men kóne qalalardy qalpyna keltirýde turǵan joq. Ideıanyń túpki tórkini Ulytaý tórindegi jádigerler keshenin, Qoja Ahmet ıAsaýı mavzoleıin, Tarazdyń ejelgi eskertkishterin, Beket ata kesenesin, Altaıdaǵy kóne qorymdar men Jetisýdyń kıeli mekenderin jáne basqa da jerlerdi ózara sabaqtastyra otyryp, ult jadynda birtutas keshen retinde ornyqtyrýdy meńzeıdi. Munyń bári tutasa kelgende halqymyzdyń ulttyq biregeıliginiń myzǵymas negizin quraıdy»,- dep ótken tarıhymyzdyń mańyzyna erekshe toqtaldy.
Qoryta aıtqanda, bizdiń maqsatymyz - Qyzylorda oblysy aýmaǵyndaǵy tarıhı-mádenı murany zertteý jáne qorǵaý, arheologııa jáne etnografııa salalary boıynsha ǵylymı zertteýler júrgizý jáne tarıhı qundylyqtardy Qazaqstan halqyna nasıhattaý», - deıdi ǵalym.