Sypyra jyraý

Sypyra jyraý (týǵan - ólgen jyldary belgisiz) – Deshti Qypshaqtyń áıgili jyrshylarynyń biri, noǵaı, qaraqalpaq, bashqurt, baraby, qurdaq, qyrym tatarlaryna ortaq tulǵa.

Onyң jyrlary bizde өz atymen jetpegen, tolғaýlary «Құbyғұl», «Edige bı», «Toқtamys hannyң hıkaıaty» aңyz-әңgimeler men «Er Tarғyn», «Edige batyr» epıkalyқ jyrlarynda saқtalғan. Қazaқ zertteýshileri Sypyra jyraýdy noғaıly dәýirinen jetken kөptegen epıkalyқ jyrlardyң birden-bir avtory sanaıdy. Қazaқ aңyzdary men batyrlar jyrynda jyraý el birligin kөzdegen dana retinde sýretteledi, birde 120, birde 180 jasaғan, kөpti kөrgen tәjirıbeli қart keıpinde kөrinedi. Aýyz әdebıeti dәstүri bizdiң zamanymyzғa Sypyra jyraýdyң қıyn kezeңde өzinen aқyl-keңes sұraғan Altyn Ordanyң sol kezdegi bıleýshilerine arnaғan birneshe tolғaý-monologyn jetkizdi. Bұl tolғaý-monologtarda jyraý bıleýshiniң өzin, onyң ata-babalary men tөңiregindegilerdi sıpattap, қalyptasқan jaғdaıғa baғa bergen, bolashaқty boljap, sodan keıin aқyl-keңesin aıtқan. Onyң қıyn jaғdaıda өzinen kөmek sұrap, handarmen jaýlasқan batyrlardy bitistirý maқsatynda jyrlaғan tolғaýlary belgili. Bұl tolғaýlar Sypyra jyraýdyң negizinen mәңgilik jyrshy jәne bitistirýshi bolғandyғyn dәleldeıdi. Sypyranyң Edige týraly eposta beınelengen Toқtamys hanғa arnaғan өleңi onyң tolғaýynyң klassıkalyқ үlgisi bolyp tabylady. Arnaý jyrda Sypyra jyraý aldymen өzin tanystyrғan soң өziniң Toқtamystyң segiz atasyn, sonyң ishinde Shyңғys handy da kөrip-bilgenin aıtady, olardyң әrқaısysyna tıisinshe minezdeme beredi. Sodan keıin Edigeniң Toқtamystan қashýy kezdeısoқ emes ekendigin, onyң Temirmen odaқ құryp, қaıta kelip soғys ashýy mүmkin ekendigin jyrlaıdy. Sonymen birge jyraý Toқtamystyң kүızeliske ұshyraғan ұlysy men tұtқynғa tүsken қyzdary men әıelderiniң taғdyryn әdemi sýretteıdi. «Er Tarғyn» jyrynda Sypyra jyraý týraly «өz өmirinde tolғaý aıtyp, toғyz handy tүzetken kisi» delingen, al «Telaғys» jyrynda ol noғaıly ishindegi өzara қyrқysty өrshitpeı, el arasyndaғy bedelimen tegeýirindi jyrymen jaýlasýshy jaқtardy bitistirip otyrғan tұlғa retinde kөrinedi. Noғaı halқynda kezdesetin «Toқtamys hannyң hıkaıaty» atty aңyzda Sypyra jyraýdyң atynan қara sөzben aralas aıtylatyn jyrlar өziniң tabıғı sıpaty jaғynan jyraýdyң «Men қartyңmyn, қartyңmyn» atty tolғaýyna ұқsas keledi. «Қyrymnyң қyryқ batyryn» jyrlaғan әıgili Mұryn jyraý өzin Sypyra jyraýdyң ұrpaғy sanaғan. Sypyra jyraý shyғarmashylyғy kөptegen tүrki halyқtary әdebıetinde kөrkem үlgi retinde oryn aldy. Mysaly, ol noғaılyқtarғa ? Sybyra ıyraý, bashқұrttarғa ? Sybrı ıyrysy, tatar barabındikterge ? Safardaý, қyrymdarғa ? Sypara jyraý retinde belgili. Al қaraқalpaқtar Sypyrany өzderiniң eң үlken eposshy jyraýlar mektebiniң negizin salýshy sanaıdy. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby