Sý kodeksi: Ortalyq Azııa sý saıasatyn qalaı qalyptastyrady
ASTANA. KAZINFORM – 2000 jyldardyń basynda Dúnıejúzilik banktiń burynǵy vıtse-prezıdenti Ismaıl Serrageldın «Kelesi ǵasyrdaǵy soǵys munaı úshin emes, sý úshin bolady» degen. Boljamnyń áseri búginde aıqyn sezile bastaǵandaı. «Jibek Joly» telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasy osy órkenıettik syn-tegeýrindi taldap, sý resýrstarynyń bolashaǵy men qaýip-qaterin sarapqa saldy.
2 mıllıardtan astam adam tapshylyq sezip otyr
Adamzat jyl saıyn shamamen 4 trıllıon tekshe metr sý tutynady, alaıda resýrs teń bólinbeıdi. Sý qory mol elderde ózender erkin aǵyp jatsa, Afrıka men Ortalyq Azııanyń keı aımaqtarynda ár tamshy sý altynmen teń.
Statıstıkaǵa sáıkes, tuşy sýdyń 8 paıyzy turmystyq qajettilikterge, 60 paıyzy aýyl sharýashylyǵyna, 30 paıyzy ónerkásip pen energetıka salasyna jumsalady. Mysaly, bir jeńil avtokólikti shyǵarý úshin 80-150 myń lıtr sý ketse, bir barrel munaı óndirýge 2-7 myń lıtr sý qajet.
Qazirdiń ózinde 2 mıllıardtan astam adam taza aýyz sý tapshylyǵyn sezinip otyr, al 2050 jylǵa qaraı bul kórsetkish 4 mıllıardqa jetýi múmkin.
Jer sharyndaǵy sýdyń jalpy kólemi 1,4 mıllıard tekshe metr bolsa, onyń 97 paıyzy tuzdy, 3 paıyzy tuşy sý. Sonyń 70 paıyzy muzdyqtar men muhıttarda, 30 paıyzy jer astynda, al bar bolǵany 0,04 paıyzy ózender men kólderde shoǵyrlanǵan. Álemdegi sý resýrstarynyń 60 paıyzy tek 10 memleketke tıesili. Olar – Brazılııa, Reseı, Kanada, AQSh, Qytaı, Kolýmbııa, Indonezııa, Perý, Úndistan jáne Kongo Demokratııalyq Respýblıkasy.
Sýdy basqarý tájirıbesi jáne Ortalyq Azııadaǵy jaǵdaı
Jahandyq tájirıbe kórsetkendeı, sýdyń kóp bolýy mańyzdy emes, ony tıimdi basqarý mańyzdy.
Mysaly, Qytaı men Úndistanda sý qory jetkilikti bolǵanmen, halyqtyń tyǵyzdyǵyna baılanysty tapshylyq joǵary. Al sý qory az bolsa da tıimdi ıgerý júıesin engizgen memleketter – Izraıl, Sıngapýr, Nıderlandy.
Jasyl ekonomıka men tabıǵı resýrstardy turaqty basqarý salasynyń sarapshysy Vladımır Rıchtyń pikirinshe, Izraıl – álemdegi sý resýrsy eń az 10 memlekettiń biri, biraq soǵan qaramastan tapshylyq sezbeıdi.
– Úsh eldi erekshe atar edim. Birinshisi – Fınlıandııa. Bul – joǵary tehnologııaly ári ekologııalyq turǵydan ozyq memleket. Elde 188 myń kól bar jáne olardyń barlyǵy taza. Ekinshisi – Sıngapýr. Olar sý qoımalary men bógetter júıesin damytyp, jańbyr sýyn jınap, ony tehnıkalyq maqsatta paıdalanady.
Al úshinshisi – Izraıl. 1960-jyldary-aq olar tamshylatyp sýarý tehnologııasyn oılap taýyp, tuşylandyrý júıelerin iske qosty. Munda sýdy basqarý menedjmenti joǵary deńgeıde. El aýyl sharýashylyǵynda paıdalanylatyn sýdyń 90 paıyzyn qaıta óńdeıdi, tamshylatyp sýarý tehnologııasyn alǵash engizgen. Jınalǵan jańbyr sýynyń 60 paıyzy aýyzsýǵa aınaldyrylady.
Izraılde «Ár tamshy mańyzdy» ulttyq baǵdarlamasy iske asyrylady. Baǵdarlamaǵa sáıkes, sý tutyný ár lıtrge deıin esepteledi, artyq paıdalanǵandarǵa 20 shekel kóleminde «qurǵaqshylyq salyǵy» salynady. Kún ysyǵan maýsymda baý-baqshany sýarýǵa shekteý qoıylady. Sonyń nátıjesinde sońǵy 30 jylda adam basyna shaqqandaǵy sý tutyný 25 paıyzǵa azaıǵan, – deıdi sarapshy.
Vladımır Rıch atap ótkendeı, Brazılııa kerisinshe sý resýrsyna baı, biraq elde ony basqarý deńgeıi álsiz.
– Sýdyń 80 paıyzy Amazonııa aımaǵynda ornalasqan, al halyqtyń 70 paıyzy ońtústikte turady. Geografııalyq qoljetimdilik tómen. Ekonomıkanyń 70 paıyzy aýyl sharýashylyǵyna negizdelgenmen, sýarý tehnologııasy eski, ysyrap kóp, – deıdi ol.
AlOrtalyq Azııanyń negizgi sý júıesin Amýdarııa men Syrdarııa ózenderi quraıdy. Olar Qyrǵyzstan men Tájikstan taýlarynan bastalyp, Ózbekstan, Túrikmenstan jáne Qazaqstan arqyly ótedi. Vladımır Rıch osylaısha bir ózenniń sýy bes memlekettiń tirshiligine áser etip otyrǵanyn alǵa tartady.
– Qazaqstan men kórshi memleketter sý resýrstaryn ádil bólýdi ózara kómek pen kelisim negizinde iske asyrýda, – deıdi sarapshy.
Muzdyqtar erigen saıyn sý qory da azaıady
Sarapshynyń sózinshe, klımattyń ózgerýi sý salasyna aıtarlyqtaı áser etedi.
– 2015 jylǵy Parıj kelisimine sáıkes, jahandyq temperatýranyń kóterilýi 2 gradýstan aspaýy tıis. Alaıda Ortalyq Azııada bul shek áldeqashan asqan. Qazir aımaqtaǵy jylyný shamamen 3°C deńgeıinde. Sońǵy 50 jylda muzdyqtardyń 30 paıyzdan astamy erip ketti. Eger osy qarqyn saqtalsa, 2050 jylǵa qaraı muzdyqtardyń jartysynan kóbi joıylýy múmkin, – deıdi Vladımır Rıch.
Sarapshynyń paıymdaýynsha, bul faktor bolashaqta aımaqtaǵy qaqtyǵystarǵa sebep bolýy múmkin.
– Kelesi qaqtyǵys sý úshin oryn alýy ábden múmkin. Degenmen dıplomatııalyq mehanızmder men halyqaralyq kelisimder arqyly onyń aldyn alýǵa múmkindik bar. Meniń oıymsha, Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev – osy turǵyda álemdegi eń tıimdi kóshbasshylardyń biri. Mınıstrler bir komanda bolyp jumys istep, sý máselesine qatysty ortaq bastamalardy júzege asyryp jatyr, – dep túıindedi Rıch.
Qazaqstannyń sý qory – 108 mlrd tekshe metr
Onyń 55 paıyzy respýblıka aýmaǵynda qalyptassa, 45%-y transshekaralyq ózenderden keledi. Mysaly, Ertis pen Іle – Qytaıdan, Esil, Jaıyq, Tobyl – Reseıden, Syrdarııa – Ózbekstannan, Shý men Talas Qyrǵyzstannan aǵady. Sonymen qatar Kaspııdi Túrkimenstanmen bólisemiz. Sondyqtan kórshi memleketterdiń sý saıasatyna táýeldimiz
Mysaly, Qytaıdyń Іle men Ertisten sýdy kóbirek paıdalanýy Balqash kóliniń deńgeıine áser etip, ekologııalyq tepe-teńdikti buzyp otyr. Shyǵys Qazaqstanda sý tapshylyǵynyń alǵashqy belgileri baıqalady. Ońtústikte, ásirese Túrkistan men Qyzylorda oblystarynda qurǵaq maýsymda Syrdarııa ózeniniń sýy jetkiliksiz bolady. Sarapshylardyń aıtýynsha, eger sý únemdeý tehnologııalary engizilmese jáne kórshi eldermen transshekaralyq kelisimder naqty iske aspasa, 2030 jylǵa qaraı Qazaqstandy tapshylyq qysýy múmkin.
Mınıstrlik 2 jylda ne atqardy?
Osyǵan baılanysty 2 jyl buryn qurylǵan Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi sý saıasatyn nyqtaý boıynsha jańa formattar izdep jatyr. Vedomstvo basshysy Nurjan Nurjigitovtiń aıtýynsha, másele keshendi sharalardy kajet etip otyr.
– Ótken jyly negizgi sý resýrstaryn basqarýdyń 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn qabyldadyq. Strategııalyq qujatta 2030 jyly Qazaqstanda sý resýrstaryn basqarý qandaı deńgeıge jetý kerektigi týraly 17 ındıkator bekitildi. Sonyń nátıjesinde 2024-2028 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar daıyndaldy. Onda 160-tan astam shara qarastyrylǵan. Biz jalpy 42 sý qoımasyn salýdy josparlap otyrmyz.Onyń 20-syn mınıstrlik, 22-sin jergilikti atqarýshy organdar júzege asyrady, – dedi mınıstr.
Nurjan Nurjigitov atap ótkendeı, keıbir aımaqtar, ásirese Ońtústik Qazaqstan men Túrkistan oblystarynda jazda sý tapshylyǵy jıi baıqalady. Jańa sý qoımalary aýyl sharýashylyǵy úshin mańyzdy sý kózin qamtamasyz etedi. Sonymen qatar 37 nysan kúrdeli jóndeýden ótedi.
– 14,5 myń shaqyrym júıe kúrdeli jóndeýden ótedi. Bul aýyl sharýashylyǵynda sý únemdeýdi qamtamasyz etedi jáne egistik alqaptarynyń ónimdiligin arttyrady. Qazaqstandaǵy jalpy egistik alqaptarynyń 60%-y sýarmaly jerler, sondyqtan ırrıgatsııalyq júıelerdiń tıimdi jumysy astyq pen kókónis óndirisiniń turaqtylyǵyna tikeleı áser etedi, – dedi mınıstr.
Vedomstvo basshysy keshendi jospar tek qurylys pen jóndeýge ǵana emes, sý resýrstaryn tıimdi basqarýǵa jáne halyqtyń ómir sapasyn arttyrýǵa baǵyttalǵanyn aıtady.
Aýyz sýdy Reseıden kóp paıdalanamyz
WORLD METERS uıymynyń málimetine sáıkes, Qazaqstan jan basyna shaqqanda sýdy tutyný kólemi boıynsha álemde 11-orynda tur. El boıynsha bir adam táýligine orta eseppen 3,5 myń lıtr sý paıdalanady. Bul kórsetkish kórshiles Reseımen salystyrǵanda úsh ese joǵary.
Osyǵan baılanysty ótken jyldan bastap Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi Ulttyq ekonomıka mınıstrligimen birlesip jańa tarıftik júıeni engizdi. Sonymen qatar bıyl memleket basshysy jańa Sý kodeksine qol qoıdy. Qujat 10 maýsymnan bastap kúshine endi. Kodekste sýdy tıimdi paıdalaný, únemdeý tetikteri jáne alǵash ret «sý qaýipsizdigi» uǵymy engizildi. Nurjan Nurjigitovtiń pikirinshe, bul ózgeris klımat pen tabıǵattaǵy sońǵy jyldary jıilegen ózgeristerdi eskere otyryp qabyldanǵan.
– Bir adamǵa aıyna 3 tekshe metr aýyzsý kólemi negizgi tarıf retinde bekitildi. Eger tutyný osy mólsherden assa, tarıf 20 paıyzǵa deıin ósedi. 5-10 tekshe metr aralyǵynda bolsa - 50 paıyzǵa, al 10 tekshe metrden assa, tarıf eki ese kóteriledi. Byltyr mamyr aıynan bastap bul júıe alty óńirde engizildi. Nátıjesinde alty aı ishinde 168 mıllıon tekshe metr sý únemdeldi. Buǵan qosa kommýnaldyq mekemelerge qosymsha 800 myńnan astam qarajat tústi. Ol kúrdeli jóndeý jumystaryna, sý qubyrlaryn qalpyna keltirýge baǵyttaldy, – dedi mınıstr.
2030 jylǵa jospar qandaı?
Nurjan Nurjigitov eldegi sý qoımalaryna qatysty máselelerge de toqtaldy.
– El boıynsha barlyǵy 400-ge jýyq sý qoımasy bar. 2030 jylǵa deıin qosymsha sý qoımalaryn salyp, taǵy 2 mlrd 600 mln tekshe metr sý jınaýymyz qajet. Tasqyn jáne jańbyr sýlaryn jańa qoımalarǵa jınap, ony saqtaý – basty maqsattardyń biri. Sondyqtan keshendi josparda kózdelgen 42 sý qoımasynyń 50 paıyzdan astamy Shyǵys, Soltústik jáne Batys Qazaqstan óńirlerinde salynady. Sebebi kóktem mezgilinde sý tasqyny negizinen osy aımaqtarda bolady. Árıne, Ońtústikte de sý qoımalary salynady. Biraq onyń negizgi maqsaty – transshekaralyq ózenderden alynatyn sýdyń kólemin azaıtý jáne táýekeldi tómendetý, – dedi mınıstr.
Nurjigitovtiń aıtýynsha, sýdy tıimdi paıdalanýda eń úlken úles aýyl sharýashylyǵyna tıesili.
– Búginde eldegi sýdyń 60-65 paıyzy aýyl sharýashylyǵy salasynda paıdalanylady. Sýdy únemdeýdiń tıimdi tehnologııalary bar – tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý júıeleri. Osy ádisterdi sharýalar men kásipkerler keń kólemde engizýi úshin úkimet tarapynan sýbsıdııa qarastyrylǵan. Sharýa qojalyqtarynyń shyǵyndarynyń bir bóligin memleket óz moınyna alady. Osy baǵytta mınıstrlik byltyr Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen birlesip, sýbsıdııa kólemin 50 paıyzdan 80 paıyzǵa deıin ulǵaıtty, – dedi ol.
Sý resýrstary jáne transshekaralyq ózender
Osy máselege toqtalǵan mınıstr Qazaqstannyń múddesi qalaı qorǵalyp jatqanyn túsindirdi.
– 1992 jyly Almaty qalasynda bes memleket birigip, memleketaralyq ózenderdiń sý resýrstaryn paıdalaný jáne qorǵaýdy birlesip basqarý salasynda yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıdy. Osy kelisim negizinde memleketaralyq úılestirý sý sharýashylyǵy komıssııasy quryldy. Búginde onyń erejesi bekitilgen, komıssııa 30 jyldan astam ýaqyt boıy jumys istep keledi. Komıssııanyń otyrysy jylyna tórt ret ótkiziledi. Men Qazaqstan tarapynan osy komıssııanyń múshesimin. Komıssııa otyrystarynda sýdy bólý, sý qoımalaryn birge paıdalaný, sý jınaý men keste bekitý sııaqty barlyq negizgi máseleler qaralady, – dedi mınıstr.
Onyń aıtýynsha, mınıstrlik qurylǵan eki jyl ishinde komıssııa bekitken barlyq keste men josparlar tolyq oryndalyp keledi.
Kaspııge de «Aral sındromy» tónip tur
Zertteýlerge sáıkes, Kaspıı teńiziniń sýy sońǵy 20 jylda orta eseppen 2 metrge tómendegen. Negizgi sebepter – klımattyń jylynýy, býlanýdyń kúsheıýi jáne Edil men Jaıyq ózenderiniń aǵysynyń azaıýy. Eger teńiz deńgeıi osylaı tómendeı berse, Kaspııdiń soltústik bóligi tolyǵymen qurǵaýy múmkin degen boljam bar.
– Tartylǵan jaǵdaıda bul ulttyq qaýipsizdik máselesine aınalady. Jaǵalaýdaǵy halyqtyń kóshi-qonyna, flora men faýnanyń azaıýyna, bıoalýantúrliliktiń qysqarýyna jáne sýdyń sapasynyń tómendeýine alyp keledi. Qazirdiń ózinde mundaı belgiler baıqalyp otyr, – deıdi sý resýrstary salasynyń sarapshysy Nurlyhan Bımyrzaev.
Qazir teńizge bes memleket ıelik etedi. Alaıda olardy ekologııalyq máseleden góri ekonomıkalyq múdde kóbirek alańdatatyn syńaıly. Transulttyq kompanııalar munaı óndirýde jarysqa túsip, teńiz túbin tereń qazǵan saıyn sý deńgeıi odan ári tómendeýde. 2006 jyly bes el teńizdi qorǵaý jónindegi konventsııaǵa qol qoıǵanymen, onyń talaptaryn barlyq tarap teń saqtamaıdy. Máselen, Iran Kaspııden sý alýdy josparlasa, Reseı Edil ózeniniń aǵysyn retteýge asyǵar emes.
– Qazir Kaspıı teńizi tartylyp bara jatqanyn bilesizder...Sońǵy jyldary teńiz deńgeıiniń tómendeýi aımaqtyń ekologııasy men ekonomıkasyna keri áserin tıgizip otyr. Bul – jahandyq aýqymdaǵy másele, – dedi Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev.
Ulybrıtanııanyń Lıds ýnıversıtetiniń zertteýshileri Kaspııdiń bıoártúrliligine tónetin qaýipterdi kartaǵa túsirgen. Mamandardyń málimetinshe, teńiz deńgeıi taǵy 10 metrge tómendese, 112 myń sharshy shaqyrym aýmaq keýip ketýi múmkin. Mundaı jaǵdaıda taıaz aımaqtardaǵy elderdiń tabıǵı tepe-teńdigi men bıoalýantúrliligine eleýli áser etedi. Qazirdiń ózinde Kaspııde balyq pen qus túrleri azaıyp barady. Sońǵy jyldary Kaspıı aqserkesiniń joıylyp ketý qaýpi týyndap otyr. Al teńiz faýnasyndaǵy jalǵyz sútqorekti sanalatyn ıtbalyqtardyń sany HH ǵasyrdyń basynda 1 mıllıon shamasynda bolsa, búginde olardyń sany 111 myń men 360 myń aralyǵynda ǵana.
Sarapshylardyń pikirinshe, Kaspıı mańyndaǵy elder tabıǵı protsesterdi jiti baqylap, turaqty monıtorıng júrgizýi qajet.
Qynjyltatyny, osyǵan uqsas jaǵdaı Aral teńizinde de baıqalyp otyr. Sońǵy on jylda Araldyń soltústik-shyǵys bóliginiń aýdany 39 paıyzǵa qysqaryp, sý jaǵalaýdan 37 shaqyrymnan astam alystaǵan. Eger sý deńgeıi taǵy 10 metrge tómendese, jaǵalaý men eldi mekender arasyndaǵy qashyqtyq 89 shaqyrymǵa jetýi yqtımal. Ǵalymdar Kaspııge de «Aral sındromy» tónip tur dep eskertedi.
Qurǵaǵan teńiz túbindegi zııandy ónerkásip qaldyqtary men tuzdy shań aımaq halqynyń densaýlyǵyna keri áser etýde. Soltústik Araldaǵy sýdyń kólemi Kókaral bógeti salynǵannan keıin 3 mlrd tekshe metrge azaıyp, qazirgi kórsetkish 24 mlrd tekshe metrge jetken.
Kaspııdiń tartylýy klımattyq faktorlarmen baılanysty bolsa, Araldyń qurǵaýy – antropogendik yqpaldyń nátıjesi. Ǵalymdar Kishi Araldy saqtap qalý úshin Shardara sý qoımasyna kelip quıatyn Syrdarııanyń 12 mlrd tekshe metr sýynyń 3 mlrd-yn úzbeı, Aralǵa baǵyttaý qajet ekenin aıtady. Sońǵy jyldary sý sapasy jaqsaryp, tuzdylyǵy tómendep keledi. Balyq sharýashylyǵy qaıta jandanyp, burynǵydaı jylyna 60-70 myń tonnaǵa deıin balyq aýlana bastaǵan.
Alaıda Ózbekstan jaǵynda jaǵdaı áli de kúrdeli. Aralqum shóli keńeıip, tuz ben zııandy zattar atmosferaǵa taralyp jatyr. Ózbekstan ońtústik bóliginde sekseýil otyrǵyzý arqyly shólmen kúres júrgizip keledi. Qazaqstan da qum basý qaýpiniń aldyn alý maqsatynda osy baǵyttaǵy jumystardy qolǵa alǵan.
Baıqaǵanymyzdaı, Qazaqstan úshin sý tek tabıǵı resýrs emes, ulttyq qaýipsizdik pen turaqty damýdyń alǵyshartyna aınalyp otyr. Ol úshin sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný, sý qoımalaryn basqarý, tarıftik júıeni jetildirý jáne transshekaralyq kelisimderdi kúsheıtý syndy mańyzdy máseleler sheshilýi qajet. Ekojúıeni qalpyna keltirýdiń ózi keıingi kelisimderdiń basty taqyrybyna aınalýy ǵajap emes.