Strategııalyq basymdyq: Qazaqstan aýyl sharýashylyǵyn qalaı jańǵyrtpaq
ASTANA. KAZINFORM – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda aýyl sharýashylyǵyn júıeli jańǵyrtýdy jáne azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdi ulttyq basymdyq retinde aıqyndady. Prezıdenttiń «naryqtaǵy qazirgi jaǵdaıdy aıtýdyń ózi uıat» degen syny agrosalany túbegeıli reformalaý qajettigin anyq kórsetti. Kazinform analıtıkalyq sholýshysy salanyń damý baǵytyn, mınıstrliktiń naqty sharalaryn jáne sarapshylar kózqarasyn saralap kórdi.
Qazaqstannyń azyq-túlik qaýipsizdigi men agroónerkásip keshenin damytý — eldiń strategııalyq basymdyǵy. Álemdik naryqtaǵy baǵa turaqsyzdyǵy, klımattyń ózgerýi jáne logıstıkalyq qıyndyqtar jaǵdaıynda Qazaqstannyń óz ónimderimen tolyq qamtamasyz etilýi asa mańyzdy. Memleket basshysy aýyl sharýashylyǵy áleýeti tolyq paıdalanylmaı otyrǵanyna toqtalyp, saladaǵy júıeli ózgerister qajettigin aıtty.
Qazir Úkimet agroónerkásip keshenin jańa damý kezeńine shyǵarý úshin naqty qadamdar jasap jatyr. Joldaýdaǵy tapsyrmalar naryq talaptaryna saı keshendi damý strategııasynyń negizin quraıdy. Negizgi baǵyt — eldiń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý, aýyl sharýashylyǵyn jańa sapalyq deńgeıge kóterý jáne óndiris tizbegindegi tıimdilikti arttyrý.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń málimetine qaraǵanda, sala 2021–2030 jyldarǵa arnalǵan damý tujyrymdamasy aıasynda jańǵyrtýdyń jańa kezeńine ótti. Strategııalyq qujatta sala ahýaly jan-jaqty saralanyp, halyqaralyq tájirıbe men álemdik úrdister eskerilgen.
Sonymen qatar, 2027 jylǵa deıingi damý jospary qabyldandy. Qazir 2026–2030 jyldarǵa arnalǵan kezeńdik jospar ázirlenýde. Bul qujatta ónimderdi qaıta óńdeý, eksporttyq áleýetti arttyrý jáne resýrstardy tıimdi paıdalaný basty basymdyq retinde qarastyrylǵan.
Prezıdenttiń «progressıvti agroekonomıkaǵa kóshý» tapsyrmasy aıasynda AShM óńirlik agrohabtar men zamanaýı logıstıkalyq ortalyqtar qurýǵa, ónimderdi tereń óńdeý jobalaryn keńeıtýge basymdyq berip otyr. Mal sharýashylyǵyn damytý úshin keshendi Jol kartasy jasalyp, onda jeńildetilgen nesıe berý júıesin jetildirý, jemshóp óndirisin ulǵaıtý jáne agrarlyq kadrlardy daıarlaý sapasyn arttyrý sııaqty baǵyttar qamtylǵan.
Osylaısha, Qazaqstan agroónerkásip salasyn jańa kezeńge shyǵarý boıynsha naqty is-qımyldardy kórsetip, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý men agroekonomıkany zamanaýı deńgeıge kóterý jolyndaǵy strategııalyq qadamdaryn aıqyndap otyr.
Mal jáne sút sharýashylyǵyndaǵy jańa serpin
Sońǵy jyldary mal sharýashylyǵynda aıtarlyqtaı oń dınamıka baıqalady. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń resmı derekteri boıynsha, 2024 jyly sıyr etiniń óndirisi 430 myń tonnaǵa jetip, aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 7,5 paıyzǵa ósken. Bul kórsetkish ishki naryqtyń suranysyn tolyq qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
Mal sanyn kóbeıtý maqsatynda aýstralııalyq tájirıbege negizdelgen et klasterleri engizilip jatyr. Jańa tásil shaǵyn sharýashylyqtardy ortaq óndiris tizbegine biriktirip, bordaqylaý alańdarynyń tıimdiligin arttyrýǵa jol ashady. Sonymen birge, 2025 jylǵy 1 tamyzdan bastap bordaqylaý alańdaryna mal satyp alý úshin 5 paıyzdyq jeńildetilgen nesıe beriledi. Bul baǵytqa 50 mıllıard teńge bólingen.
Sút óndirisi de jańa serpinge ıe bolyp otyr. 2023 jyldan beri Soltústik Qazaqstan oblysy úlgisi boıynsha sút-taýarly fermalardy salý jáne keńeıtý jobasy iske asyrylyp jatyr. Baǵdarlama 2,5 paıyzdyq jeńildetilgen nesıe arqyly qarjylandyrylady. Jalpy qýaty 600 myń tonnadan asatyn 115 ferma salý josparlanǵan. Qazirgi tańda onyń 50-i paıdalanylyp otyr, jyl sońyna deıin taǵy 28 nysan iske qosylady. Osylaısha, 2029 jylǵa qaraı elimizdiń ishki sút naryǵy tolyqtaı otandyq ónimmen qamtamasyz etiledi.
Baǵa turaqtylyǵy men azyq-túlik qaýipsizdigi
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń derekterine súıensek, ishki naryqtaǵy baǵa ósimi azyq-túlik tapshylyǵymen emes, logıstıka men saýda tizbegindegi janama faktorlarmen baılanysty. Qazirgi tańda et pen sút ónimderi halyqtyń suranysyn tolyq ótep otyr. Baǵanyń negizsiz kóterilýin boldyrmaý maqsatynda óńirlerde turaqtandyrý qorlary jumys isteıdi.
Bul baǵyttaǵy baǵa saıasatyn úılestirý Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń quzyretinde bolsa, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi óz kezeginde óndiris kólemin arttyrý jáne naryqty jetkilikti kólemde qamtý mindetin atqaryp otyr.
Óńdeý ónerkásibi jáne ımportty almastyrý
Salany ártaraptandyrý men qosylǵan qundy arttyrý — aýyl sharýashylyǵy saıasatynyń basty baǵyty. Mınıstrlik málimetine sáıkes, qaıta óńdeý kásiporyndarynyń júktemesin kóbeıtip, ımportqa táýeldilikti azaıtý úshin birneshe ekonomıkalyq yntalandyrý tetigi engizilgen.
Atap aıtqanda, tereń óńdeý kásiporyndaryna shıkizat satyp alý shyǵyndaryn sýbsıdııalaý, jańa zaýyttar salý men qoldanystaǵylaryn jańǵyrtý shyǵyndarynyń 25 paıyzyn óteý, negizgi quraldardy nesıeleý kezinde paıyzdyq mólsherlemeni sýbsıdııalaý jáne qaıta óńdeý men tamaq ónerkásibi kásiporyndaryna qosylǵan qun salyǵynyń 70 paıyzyna deıin jeńildik berý kózdelgen.
Bul sharalar eldiń azyq-túlik qaýipsizdigin nyǵaıtyp qana qoımaı, otandyq ónimniń sapasy men básekege qabilettiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Eksport jáne syrtqy naryqtarǵa shyǵý
Qazaqstandyq agroónimder búginde shetel naryqtarynda da tanymal bola bastady. Vedomstvo derekteri boıynsha, aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń eksporttyq baǵytyn keńeıtý maqsatynda Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi janynan otandyq óndirýshilerdi qoldaýdyń tolyqqandy ekojúıesi qalyptastyrylǵan.
KazakhExport kompanııasy eksporttyq operatsııalarǵa kepildik berip, táýekelderdi saqtandyrý qyzmetin kórsetse, QazTrade ortalyǵy otandyq kásiporyndarǵa halyqaralyq kórmeler men saýda mıssııalaryna qatysý, oqytý jáne logıstıkalyq shyǵyndardy óteý turǵysynan qoldaý kórsetedi.
Búginde qazaqstandyq sút ónimderi Ortalyq Azııa men EAEO elderine, sondaı-aq Ázerbaıjan jáne Koreıa naryqtaryna eksporttalyp otyr. Bul — otandyq ónimniń sapasy men halyqaralyq standarttarǵa saı keletinin aıǵaqtaıtyn naqty kórsetkish.
«Sýbsıdııa men jeńildetilgen nesıe nátıje bermeı otyr»
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory Kákimjan Sarhanov agrosaladaǵy basty túıtkilderdi naqtylap, salany damytýdaǵy negizgi basymdyqtardy atady. Sarapshynyń pikirinshe, eń mańyzdy baǵyt — sharýashylyq júrgizý júıesin jańǵyrtý.
— Birinshiden, shaǵyn sharýashylyqtardy resmı kásipkerlikke aınaldyrý qajet. Jeke qosalqy sharýashylyqtardy biriktirip, kooperatıvter qurý da mańyzdy. Shalǵaı aýyldarda irilengen sharýashylyqtardy memlekettik-jekemenshik áriptestik arqyly damytý kerek. Bul baǵyt «shalǵaı jaıylymdyq mal sharýashylyǵyn damytý» bastamasymen úndesedi jáne aýyldyq jerlerde áleýmettik ári óndiristik ınfraqurylymdy qalyptastyrýǵa múmkindik beredi, — deıdi sarapshy.
Ǵalymnyń aıtýynsha, sýbsıdııa men jeńildetilgen nesıe kóbine naqty nátıje bermeıdi, al kooperatıvter qaǵaz júzinde ǵana jumys isteıdi.
— Qoldaý tek aqsha túrinde emes, naqty is-sharalar arqyly berilýi tıis. Mysaly, agrotehnıkalyq jáne ınnovatsııalyq ónimdermen qamtamasyz etken abzal. Kooperatıvterdi qurý kezinde memleket olardyń qarjylyq negizin óz moınyna alyp, uzaq merzimdi nesıe nemese ınvestıtsııa túrinde qoldaý kórsetýi kerek, — dep túsindirdi sarapshy.
Ol azyq-túlik qaýipsizdigin eldiń qorǵanysymen teń dárejede qarastyrý keregin atap ótti.
— Shaǵyn jáne orta sharýashylyqtardyń turaqtylyǵy men jaýapkershiligine erekshe kóńil bólý qajet. Eger qoldaý maqsatsyz jalǵassa, óz ónimimizden góri syrttan satyp alý tıimdi bolyp ketýi múmkin. Qazaqstannyń tabıǵı resýrstary men agrarlyq áleýeti zor, ony tıimdi baǵyttap, naqty nátıje beretin mehanızmge aınaldyrý qajet, — dedi K. Sarhanov.
«Basty kedergi — teńizge jol joq»
«Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasynyń Agroónerkásip kesheni jáne taǵam ónerkásibi departamentiniń dırektory Erken Naýrzbekov aýyl sharýashylyǵy ónimderin halyqaralyq naryqqa jetkizýde basty kedergi Qazaqstannyń geografııalyq ereksheligi, ıaǵnı teńizge tikeleı shyǵý jolynyń joqtyǵy dep sanaıdy.
— Sondyqtan eksporttaýǵa tıimdi ónimderdi, ásirese qyzyl et pen qus eti sekildi qosylǵan quny joǵary mal ónimderin óndirý basty basymdyqqa aınalýy tıis, — deıdi sarapshy.
Ol eń aldymen ishki resýrstardy tıimdi paıdalaný jáne halyqaralyq naryqta suranysy joǵary ónimderge basymdyq berý qajet degen pikirde. Bul, ásirese, Qytaı, Iran, Parsy shyǵanaǵy elderi men Ortalyq Azııada suranysqa ıe qyzyl et pen sıyr etin qamtıdy. Qoı etine de suranys joǵary. Eksportty damytý úshin memleket, bıznes jáne qoǵam múddesin teń ustaý mańyzdy. Jaı óndiristi ulǵaıtý jetkiliksiz. Oǵan keshendi qoldaý, ıaǵnı sýbsıdııa, lızıng, saqtandyrý, logıstıkalyq ınfraqurylym jáne avıaeksportty damytý qajet.
— Qazir fermerler halyqaralyq naryqqa shyǵýǵa arnalǵan KazTrade nemese KazakhExport sııaqty memlekettik qoldaý quraldaryn paıdalana alady. Degenmen, olardyń qarjylandyrýy jetkiliksiz. Mysaly, KazTrade arqyly bólinetin 8 mlrd teńge kólemindegi kómek eksporttyq tasymal shyǵyndaryn tolyq jabýǵa da jetpeıdi. Sondyqtan eksporttaýshylar tolyq qoldaýǵa ıe bolýy kerek, — deıdi Erken Naýrzbekov.
Ulttyq brend kerek
Sarapshynyń pikirinshe, qazaqstandyq ónim halyqaralyq naryqta tanymal bolýy úshin ulttyq brend qalyptastyrý qajet.
— «KazMeat» sııaqty biregeı «zonttyq brend» arqyly organıkalyq jáne ekologııalyq taza ónimder usynylsa, tutynýshylar senimin arttyrýǵa bolady, — dedi ol.
Logıstıka máselesine toqtala otyryp, sarapshy naqty sheshimderdi usyndy: temirjol tarıfterin turaqtandyrý, Transkaspıı baǵytyn damytý, avıaeksport ınfraqurylymyn jetildirý jáne ulttyq avıatasymaldaýshy qurý arqyly ónimderdi tez ári sapaly jetkizý múmkindigi artady.
— Ótken jyldan beri bıdaı eksportyna arnalǵan sýbsıdııalar jaqsy nátıje berdi. Eksport geografııasy 12 jańa elge keńeıdi. Bul bizdiń ónimniń suranysqa ıe ekenin jáne durys saıasat júrgizip otyrǵanymyzdy kórsetedi, — dedi E. Naýrzbekov.
Degenmen, ol eksportqa ýaqytsha shekteý engizý tájirıbesine saqtyqpen qaraý keregin aıtty.
— Іri qara men usaq maldy tirideı eksporttaýǵa shekteý qoıyldy. Bul ishki naryqtaǵy baǵany turaqtandyrý úshin jasalyp otyr. Biraq kelisilgen eksporttyq sharttar oryndalmasa, Qazaqstannyń senimdi jetkizýshi retindegi ımıdjine nuqsan kelýi múmkin. Sondyqtan eksportqa shekteý engizýdiń ornyna baǵany tejeýdiń basqa da mehanızmderin qoldanǵan jón, — deıdi ol.
Erken Naýrzbekovtiń pikirinshe, agroeksportty turaqty damytý úshin úkimet josparly, aldyn ala boljamdy saıasat júrgizýi tıis. Qysqa merzimdi reaktsııalar men tyıymdardyń ornyna uzaq merzimdi yntalandyrý jáne saqtandyrý quraldary júıeli qoldaý tetigine aınalýy qajet.
Fermer ónim óndirýshi ǵana emes, naryqtyń tolyq qatysýshysy bolýy tıis
Májilis depýtaty, «Aýyl» partııasy fraktsııasynyń jetekshisi, Agrarlyq máseleler komıtetiniń tóraǵasy Serik Egizbaevtyń pikirinshe, jasandy ıntellekt pen tsıfrlyq tehnologııalardy aýyl sharýashylyǵynda keńinen qoldaný — óndiris tıimdiligin arttyrýdyń negizgi joly.
— Memleket basshysynyń qoldaýymen aýyl sharýashylyǵyna buryn-sońdy bolmaǵan aýqymda qarajat bólinip otyr: 1 trıllıon teńge qarastyryldy. Degenmen, bul qoldaýdyń tıimdiligin arttyrýǵa júıeli monıtorıng pen naqty nátıjelerge baǵdarlanǵan sharalar qajet, — dedi Serik Egizbaev.
Depýtat eń mańyzdy basymdyqtar retinde birneshe baǵytty atady:
- Kooperatsııa men fermerlik birlestikterdi qoldaý. Shaǵyn sharýashylyqtar básekege tótep bere almaıdy, sondyqtan birlestikterdiń áleýetin arttyrý, qarjylyq jáne ınstıtýtsıonaldyq qoldaý kórsetý qajet.
- Óńdeý jáne qosylǵan qun tizbegin arttyrý. Shıkizatty eksporttaýdan daıyn ónim óndirýge kóshý — aýyldyq jerlerde qaıta óńdeý salasyn damytýǵa jáne jańa jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi.
- Jer jáne sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný. Sý tapshylyǵy men topyraqtyń tozýy — sala úshin basty tejegish. Sandyq esepteý júıelerin engizý, tamshylatyp sýarý tehnologııalaryn damytý mańyzdy.
- Ǵylym, ınnovatsııa jáne tsıfrlandyrý. Ýnıversıtetter men ǵylymı ortalyqtar agrosharýashylyqtarmen tyǵyz baılanysta jumys istep, zamanaýı selektsııa men tsıfrlyq eginshilik quraldaryn engizýi qajet.
- Logıstıka men naryqqa qoljetimdilik. Ónim óndirýshiden tutynýshyǵa deıingi tikeleı jol baǵa turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi. Bul tasymaldaý, saqtaý jáne marketıng ınfraqurylymymen qatar damýy kerek.
Serik Egizbaev mal sharýashylyǵyn damytý men jeńildetilgen kredıtterdiń fermerlerge naqty paıdasyn da atap ótti:
— Jeńildetilgen nesıeler aınalym qarajatyn qamtamasyz etedi, maýsymdyq shyǵyndardy jabýǵa, jem-shóp, veterınarlyq qyzmet pen azyq-túlikke qarjy bólýge múmkindik beredi. Bul óndiristik turaqtylyqty qamtamasyz etip, asyl tuqymdy mal satyp alý men veterınarlyq qyzmet sapasyn arttyrý arqyly eksporttyq áleýetti kúsheıtedi.
Infraqurylymdy jańǵyrtý bordaqylaý alańdary men jem-shóp bazalarynyń tehnıkalyq jaǵdaıyn jaqsartyp, aýyldyq jerlerde jumys oryndaryn kóbeıtedi, áleýmettik turaqtylyqqa septigin tıgizedi, — dep atap ótti ol.
Sarapshy fermerler men aýyldyq qaýymdastyqtardy ishki naryqtaǵy kedergilerden qorǵaý joldaryn da atap ótti.
— Ónim ótkizý qunynyń tómendigi, saqtaý men tasymaldaý ınfraqurylymynyń jetkiliksizdigi, deldaldardyń kóp bolýy — basty qıyndyqtar. Bulardy sheshý úshin uzaq merzimdi kelisimsharttar, onlaın platformalar, naqty ýaqyttaǵy naryq aqparatyn jetkizý, saqtaý men óńdeý jelilerin damytý jáne memlekettik sýbsıdııalardy sapa men eksportqa baǵdarlaý qajet.
Azyq-túlik qaýipsizdigi — tek óndiris kólemin arttyrý emes, onyń sapasy men turaqtylyǵy, naryqtaǵy ornyqty júıesi mańyzdy. Memlekettik qoldaý, jeńildetilgen nesıe men baǵdarlamalar — jaqsy bastama, biraq olardy naqty nátıjege aınaldyrý úshin júıeli reformalar men jaýapkershilikti kúsheıtý kerek. Fermerler tek ónim óndirýshi emes, naryqtyń tolyq qatysýshylary bolýy tıis, — dep túıindedi Serik Egizbaev.
Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵyn damytý — tek qarjylaı qoldaýǵa súıenip sheshiletin másele emes. Shynaıy órleý úshin ǵylym men ınnovatsııany engizý, fermerlik birlestikterdi nyǵaıtý, tsıfrlandyrý men zamanaýı logıstıkany jetildirý — basty mindet. Shaǵyn jáne orta sharýashylyqtardyń turaqtylyǵy, ónim sapasy men naryqqa qoljetimdilik — eldiń azyq-túlik qaýipsizdiginiń tiregi.
Eksporttyq áleýetti arttyrý úshin ulttyq brendterdi qalyptastyryp, ónimdi halyqaralyq standartqa saı usyný mańyzdy. Uzaq merzimdi josparlaý, saqtandyrý mehanızmderi jáne júıeli yntalandyrý sharalary agroeksportty turaqty damytýǵa jol ashady.
Sarapshylar atap ótkendeı, Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy áleýetin tıimdi paıdalaný — el ekonomıkasynyń damýy men halyqtyń ómir sapasyn kóterýdiń negizgi kepili.