Qapastaǵy azamatyn bosatýdy surap baryp, Kremlde bosanǵan qazaq áıeli kim
ALMATY. KAZINFORM — 31 mamyr — Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni. Tarıhqa taǵylym. Ótkenge taǵzym» atty zertteý jumysyn júrgizip, kóptegen irgeli eńbekter jazǵan ǵalym, professor Nurlan Dýlatbekov Kazinform tilshisine qarapaıym qazaq áıeliniń qaısarlyǵy týraly aıtyp berdi.
Tarıhtyń eń aýyr, ádiletsiz kezeńderiniń biri saıası qýǵyn-súrgin qurbandary máselesi — ǵalymnyń biraz jyldardan beri júıeli shuǵyldanyp kele jatqan turaqty taqyryptarynyń biri.
— Bul turǵyda bastamamyzben osydan birshama ýaqyt buryn qolǵa alyp, kúni búginge deıin sátimen jalǵastyryp kele jatqan «Tarıhtan — taǵlym, ótkenge — taǵzym» ǵylymı-aǵartýshylyq jobany iltıpatpen atap ótkim keledi. Joba aıasynda birneshe qomaqty ǵylymı eńbek jaryq kórdi. Onda burynǵy postkeńestik jazalaý lagerlerinde jan qıǵan, japa shekken san myńdaǵan adamnyń taǵdyr-tarıhy kórinis tapty. Qaraly tizimnen turatyn, muraǵattyq naqtyly derek-dáıekter toptastyrylǵan qabyrǵaly kitaptar tutqyndardyń ulttyq sanaty, tabıǵı geografııasyna oraı birneshe tilge aýdarylyp, kóptegen shetelge taratyldy, — deıdi professor.
Ǵalym qýǵyn-súrgin qurbandary qatarynda san qyrly daryn ıeleri, nebir qaıratkerler, qalamy qarymdy aqyn-jazýshylar, mádenıet, óner sheberleri bolǵanyn jetkizdi.
— Ózimiz zerttegen, jaryqqa shyǵarǵan birqatar belgili tulǵanyń attaryn atap ótkim keledi, olar — Á. Bókeıhan, N. Nurmaqov, S. Seıfýllın, B. Maılın, S. Sádýaqasov, A. Chıjevskıı, V. Eıfert, A. Esenın-Volpın, taǵysyn-taǵylar, — dedi ol.
Nurlan Dýlatbekov Qaısar Nurjanuly Menısov esimdi azamattyń jeke qujatymen tanysý barysynda týǵan jeriniń «Moskva, Kreml» dep jazylǵanyn kórip, qaıran qalǵan.
— «Estimegen elde kóp» degen, birde qaladaǵy bir kolledjdiń qaýipsizdik qyzmetinde jumys istep júrgen Qaısar Nurjanuly Menısov esimdi azamattyń jeke qujatymen tanysý barysynda týǵan jeriniń «Moskva, Kreml» dep jazylǵanyn baıqadym. Bul tańǵajaıyptyń qyr-syryn surap bilsek, oqıǵa bylaı bolǵan eken. Jalpy, 30-jyldardyń aıaq sheninde qarqyndy júrgen qýdalaý ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin de jalǵasyn tapqany belgili. Bizdiń keıipkerimiz Qaısar aǵanyń ákesi Nurjan 1910 jyly Qarqaraly ýezine qarasty Aqshataý bolysynyń 10-aýylynda týǵan, jastaıynan alǵyrlyǵymen kózge túsken, zeıindi, zerdeli azamat bolypty. 30-jyldarǵy dúrbeleń kezinde Qarqaraly pedagogıkalyq tehnıkýmyn bitirip, muǵalim mamandyǵyn alyp shyqqan. Eńbek jolyn týǵan aýylynda muǵalimdikten bastaǵanymen, keıin túrli sebeptermen Qaraǵandyǵa qonys aýdaryp, qalanyń «Eski qala» dep atalatyn aýdanynyń ishki ister bólimine qyzmetke turady. Ár nársege qabiletti azamat jańa jumysyn da jyldam meńgerip ketedi. Soǵystan keıingi súreńsiz jyldarda qoǵamdyq tártipti qalypqa keltirýge, órtteı jaılaǵan qylmysty joıýǵa kóp úles qosady. Qyzmet ete júrip Almaty qalasyndaǵy áskerı-mılıtsııa mektebin úzdik bitirip shyǵady. Kapıtan shenin alady, Stalın aýdandyq mılıtsııa bóliminiń bastyǵy laýazymyna deıin kóteriledi, — dep áńgimeleıdi Nurlan Dýlatbekov.
Biraq, aryz-shaǵymnyń áli tyıylmaı turǵan shaǵy. Sondaı kóldeneń jalaqordyń kesirinen Nurjan Menısuly da isti bolyp, bes jylǵa sottalyp, Reseıdiń bir qıyry — Igarka degen jerge aıdalyp kete barady. Bul 1948 jyl.
— Nurekeńniń qudaı qosqan qosaǵy Dánııa sheshemiz Arqa óńirine aty málim, el arasynda «Jaqsy Jákeń» atalyp ketken Janǵutty bıdiń urpaǵy, tekti, betti adam eken. Joldasynyń jazyqsyz ekenin aıtyp, tıisti oryndarǵa tynbaı shaǵymdanady. Onysyna qulaq asa qoımaǵan soń táýekel dep týra Máskeýdiń ózine tartady. Eki kishkentaı nárestesin tastap, qursaǵynda jeti aılyq balasy bola tura táýekelge bel býady. Onda da biraz mekemelerdiń tabaldyryǵyn tozdyrady. Kremldiń aldyna kelip, muńyn shaǵady, laýazymdy tulǵalardyń, tipti Lavrentıı Berııanyń aldynda bolady. Odan da qaıyr bolmaǵan soń qaımyqpaı Stalınniń qabyldaýyna jazylady. Adam aıtsa nanǵysyz, kóp uzamaı kezdesýge ruqsat alady. Qýanyshy qoınyna syımaı, Stalınniń qabyldaý bólmesinde turǵanda birneshe qyzmetker kelip, Stalınge Keńes odaǵy kósemderiniń biri, partııa qaıratkeri Andreı Jdanovtyń qaıtys bolǵanyn habarlaıdy. Biraz ýaqyttan keıin Stalın Dánııa apamyzdy qabyldaıdy. Ol kisi bar muń-zaryn, aryz-tilegin jaıyp salady. Mine, osy sátte aıy-kúni jetip júrgen Dánııanyń tolǵaǵy kelip qalady. Sóıtip sol jerde bosanady. Kindigi Kreml ishinde kesilgen sábıine Qaısar dep at qoıady. Bul da bir erekshe oqıǵa, sondaǵylar jas anany Kremldiń aýrýhanasyna jatqyzady. Bir aptadan soń jas ana men náresteni shyǵaryp salyp, olar Qaraǵandyǵa áskerı ushaqpen jetkiziledi. Eń bastysy, joldasy Nurjan da kóp uzamaı tutqynnan bosap, elge oralǵan, — deıdi spıker.
Aıtýynsha, Nurjan Menısuly keıinde Qaraǵandy oblysynyń Shet aýdany kóleminde túrli qyzmetter atqarǵan. 1986 jyly ómirden ozypty.
— Qazaqtyń qaısar áıeli, adal jar, ardaqty ana Dánııa sheshemiz de búginde ómirde joq. 1948 jyly Kremlde kindigi kesilgen Qaısar Nurjanuly Qaraǵandyǵa jaqyn Mıchýrın sovhoz-tehnıkýmyn bitirip, uzaq jyldar mamandyǵy boıynsha Saran qalasynda eńbek etken. 2015 jyly dúnıe saldy. Artynda alty balasy qaldy. Olardan órbigen urpaqtar taǵylymdy ata-ájesi, áke-sheshesiniń atyna kir keltirmeı, qoǵam ómiriniń ár salasynda jemisti eńbek etip júr. Halqymyzdyń arǵy-bergi tarıhyndaǵy bilek kúshimen, sheshen tilimen, aqyl-parasatymen úlgi bolǵan batyr analary, qaısar qyzdarynyń jalǵasy, bir synyǵy syndy Dánııa sheshemizdiń qysqasha ǵumyrbaıany osyndaı. Biz bul jerde aýmaly-tókpeli zamanǵa, muzdaı qursap turǵan surapyl saıasatqa, eń bastysy — óziniń aıy-kúni tolyp otyrǵan júkti jaǵdaıyna qaramaı aıshylyq alys jolǵa shyǵyp, ádilet jolynda talmaı kúresip, aqyry jeńiske jetken qarapaıym qazaq áıeliniń boıamasyz bolmys-bitimi osyndaı, — deıdi professor.
Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Nurlan Dýlatbekov tarıh taǵylymy, túptep kelgende, memleket pen qoǵamnyń tarıhyn, onyń tuǵyrly tulǵalarynyń ómirbaıanyn túgendep, tizbelep shyǵý ǵana emes, sondaı-aq saıası qýǵyn-súrgin sııaqty solaqaı saıasatqa izin qaldyrǵan Dánııa ana syndy adamdardyń ómir jolyna qatysty derek-dáıekter de barynsha qamtylýy kerek ekenin tilge tıek etti.
— Jeke adamdardyń taǵdyr-tarıhyna qatysty osyndaı oqıǵalardy da nazardan tys qaldyrmaı, izdep tabý, jarııalaý — búgingi kúnniń paryzy, — dep túıindedi áńgimesin Nurlan Dýlatbekov.
Eske sala keteıik, osyǵan deıin saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa múshesi, «Qaharmandar» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti Sabyr Qasymov Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde jaýdyń tutqynyna túsken qazaqstandyqtardyń naqty sany áli kúnge deıin belgisiz ekenin aıtqan bolatyn.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaıtyn memkomıssııa 2023 jyldyń sońynda jumysyn aıaqtady.