Sóz qadiri...

ASTANA. QazAqparat - «Aıtshy, aıtshy dep jalynar, Aıtpaı jatyp jalyǵar» deıdi Abaı. «Qaıran sózim qor boldy» deıtini taǵy bar. «Qaıran sóz» - ózine, sózine senimdi jannyń jan aıqaıy. Ábish Kekilbaev: «Ol aqyndyqty kóptiń kóńilin tabatyn óner dep emes, kóptiń kózin ashyp, jurtty ońǵa bastaıtyn áleýmettik qyzmet dep túsindi» deıdi Mahambet týraly.

Mahambet qana emes, aqynmyn degen qaı azamattyń da azamattyq ustanymy osy óreden tabylýǵa tıis deı bersek, keshegi sovet kezeńindegi ıdeologııanyń urtoqpaǵy bolǵan, sóıtip, jurtty «ońǵa» bastaǵan qalamgerlerdiń shyǵarmashylyǵy kese kóldeneń tura qalatyny bar. Oınata bilse qandaı qamaldy da qaqyrata sógýge qudireti erkin jetetin sózdiń - eń aldymen, óner ekendigin esten shyǵaryp alǵan sátten bastap, ol jaı ǵana bilektiniń qolyndaǵy qolshoqparǵa aınalady. Bilekten qaırat ketken kúni - adyra! Aqynnyń azamattyq úni jyp-jyly júrekpen úndesip, yp-ystyq qaıratpen bite qaınasyp jatqanda ǵana máńgilikpen shendesedi. Al, jıylǵan alqanyń «áp, bárekeldisine» maldanyp, yrǵaq qýyp, sulý sózdi ońdy-soldy sapyra berý - tolyqqandy óner emes. Ol da sol jıynmen birge ystyǵy tez tarap ketetin bir sáttik aldamshy áser ǵana. Erteńi turypty, búgininiń ózi kúmándi.

Urpaǵyna dalıyp jatqan dala men sol dalada shashylyp jatqan sóz qaldyrǵan, «mal baǵyp, maqal shyǵarýdan ózgeni bilmegen» (Á. Kekilbaev) qazaq «ózge jurttan sózi uzyn» qasıetinen aryldy dep aıta alarmyz ba búgin? Ara-tura deý azdyq etedi, jıi-jıi úkimettiń adresin «bombalap» jatatyn halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili qyzmetinde júrgen el sózin sóıler qalaýlylar uıymdastyratyn jáne ylǵı da jaýapsyz qalatyn ótinishter men ashyq hattardyń áser kúshin salmaqtap jatqan kim bar? Joǵaryǵa áser etpegen sózimizdi biz qaı tarapqa baǵyttap júrmiz osy?

Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda jazýshylar shabylyp júrip prezıdentpen kezdesý uıymdastyrypty. Maqsat o bastan belgili - el jaıy, qalam ustaǵan jurttyń muń-muqtajy. Bul kezdesýge qatysýǵa jasy bar, jasamysy bar, qara saqal, aqsaqaly bar - biraz qalamger múmkindik alypty. «Aǵa turyp ini sóılegennen bez» qaǵıdasyn negizge alsaq, aldyńǵy tolqyn kelistirip aıtsa, keıingi tolqyn biraýyzdan «ras, ras»-tap jelpinip otyrsa... Tóreńiz astyndaǵy atyn túsip bermes pe! Oılaǵandaı bolmady deıdi Muhtar Maǵaýın. Sóziniń álqıssasyn: «Elep-eskerip, qabyldaǵanyńyzǵa rahmet», - dep bastap, negizin: «Sizdiń arqańyzda kemshilikter qarqyndy túrde túzelip keledi», - dep bir qaıyryp, sońyn: «Osyndaı emen-jarqyn otyrys uıymdastyrýǵa múmkindik bergenińiz úshin alǵys aıtamyz», - dep túıindepti sóz alǵandar (sóıleýge qoly jetkender) bir aýyzdan. «Anaý jetpeıdi, mynaý joq», - dep, araǵa shı júgirtip, jarasymdy otyrystyń shyrqyn buzbaq bolǵandardy prezıdent emes, aldyńǵy qatarda otyrǵan kópti kórgen kári tarlandar-aq tyıyp tastapty. Qyzyq... Prezıdent ne oılady eken?..

Madaq, madaq! Maqsat qaıda qaldy? Jırenshelik óner tek ańyz ǵana bolǵany ǵoı. Sirá, Jánibekteı ıi jumsaq, bir aýyz sózge jyǵyla keter patshany armandap qana Jırensheni oılap taptyq pa eken... Bitpeıtin jıyn men joıdasyz kóp jınalystar, onda aıtylatyn ubaq-shubaq jarys sózder men aıaǵyna jetkenshe esineýden jaǵyń talatyn uzyn-sonar baıandamalardy zalda otyrǵandardyń kópshiligi «atym atalyp qalmas pa eken» dep qana tyńdap otyrǵandaı áser qaldyrady. Atyna qansha syn aıtylsa da, minimdi túzeıin degen bir jandy kórdińiz be? Ashyq ketkenderi at quıryǵyn kesisip, ketisip tynbaq. Júıkesi berikteri keńdik tanytqan bolyp, «esepke ilinbeseń - ósekke ilinbeısiń» degennen jubanysh tappaq. Ne uttyq? Ýaqyt - zaıa, sóz - shyǵyn. Tapqanymyz sol ǵana eken. Bir kezderi súıekten ótedi dep, sózge qalýdan qorqatyn el edik, búgin... Selt etpeıtin bolyppyz.

Al, maqtaý men madaqtyń áser kúshi artpasa kemı qoıǵan joq. Asyra siltep jiberetinimiz bolmasa, bul tarapqa ókpe artar retimiz joq. Qazaqstandaǵy qaı oqý ornyna bas suqpańyz - Qazaq bilimi men ǵylymynyń (óneriniń) qara shańyraǵy! Qara shańyraq - kıeli uǵym ǵoı. Al, bizge jurttan kem soqpasaq boldy: Qalaı sapyrsań da sarqylmaıtyn qyzyl qyrman sózimiz shúkirshilik aıtaıyq, bul tarapta qıyndyq týǵyzbaıdy. Aıtylmaı júrgen jaıt emes, áıtse de, osy máselede aınalyp ótýge bolmaıtyn bir másele: ulylardan taý turǵyzyp alǵan qazaq rýhanııaty. Ulylyqty Qudaımen ólsheýshi edik. Abaımen ólshegen de jarasyp turatyn. Áýezovke tirkeseń de qulaqqa jaǵyp sala beretin. Qazir Abaıǵa basqa bir mándirek tirkes izdeý kerek bolatyn shyǵar, sirá. Ýnıversıtette dáris oqyǵan qatardaǵy muǵalimimizdiń mereıtoıyna nemese eske alý keshinde sóz alǵanda qyzdy-qyzdymen «uly ustaz» dep salamyz. «Ultyna ustaz bolǵan» degennen mán taıǵaly qashan. Ulylardan taý turǵyzyp júrgen basymyz, kórnekti qalamgerge tunshyǵyp óler kúıge jettik. Ǵulama ǵalymnyń da átýeri ketip boldy. Bálkim, ózimiz bákene bolǵan soń, bári bıik kórine bere me eken dep keshirimmen qaraýǵa da bolar edi. Biraq, sonshama jaýapty sózdi nemquraıdy ǵana aıtyp turǵanymyz taǵy ras. Álde, kúni erteń ózimiz qısaıa ketsek, áldekimder ulylar men ǵulamalardyń tizimine tirkeımin dep jatsa, qıyndyq týǵyzbasyn deımiz be...

Munyń báriniń túıini bireý ǵana: Sózdiń jaýapkershiligi. Sezinbeıdi ekenbiz. Bálenshe aqyn bylaı depti, Túgenshe bıdiń tapqyrlyǵy degenderińiz «bilgen soń aıtamyz da» demeseńiz, bul kúnde bireý-mireýge bas ızetip, tańdaı qaqqyzýǵa jaraı qoıady deı almaımyn. «Podrýjkamnyń toıy edi, soǵan tost sóılegende aıtatyn tilek jazyp bershi. Kishkene taqpaq (?) qosyp...» dep qarap turatyn zamandastarymnyń obaly kimge? Tobyrdy ertip áketýge erki jetpeı, solardyń yǵyna jyǵylýmen júrip jetken jerimizdi qarańyz...

Almas Núsip