Sovid-19 indeti jáne jeke jaýapkershilik máselesi

NUR-SULTAN. QazAqparat - OVID-19 indeti 2019 jyldyń sońynda Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Ýhan qalasynda paıda bolyp, qysqa ýaqytta tutas álemge jaıylyp úlgerdi. Búgingi tańda álem boıynsha osy indetke tap bolǵan adamdardyń sany 10,5 mıllıonnan, qaza tapqan adamdardyń sany jarty mıllıonnan asty. Vırýstyń taralý tendentsııasyn eskere otyryp, Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń basshysy Tedros Gebreıesýs 2020 jyly 11 naýryzda COVID-19 indetin, ıaǵnı koronavırýsty álemdik pandemııa retinde jarııalaǵan bolatyn, dep habarlaıdy QazAqparat strategy2050.kz-ke silteme jasap.

Álemdik tarıhta belgili bir geografııalyq aýmaqta nemese álemdik deńgeıde taralǵan jáne talaı jannyń ólim qushýyna sebep bolǵan indetter az bolmaǵan. Mysaly, áıgili oba (chýma) aýrýy bizdiń zamanymyzdyń 540 jyly Eýropa halqynyń jartysyna jýyǵyn jalmap ketken. Grek jylnamashysy Kesarlyq Prokopıı indettiń kúshine mingen kezinde tek Konstatınopoldiń ózinde kún saıyn on myń adam qaza taýyp otyrǵanyn jazyp ketken. Ártúrli derekterde osy indettiń kesirinen shamamen 30-40 mıllıon adamnyń ajal qushqany atap ótilgen. Sondaı-aq bul indettiń Qytaı jerinde paıda bolyp, álemge taraǵany aıtylady.

Ekinshi bir qaýipti indettiń biri – AITV (VICh nemese SPID). 1981 jyly paıda bolǵan atalǵan indetten búginge deıin qaza tapqandardyń sany 35 mıllıonǵa jýyqtaıdy. Aýrýdyń paıda bolǵan jeri retinde Afrıka qurlyǵy sanalady. Sarapshylar bul aýrý kádimgi zerthanada adam qolymen jasalyp, abaısyzda tarap ketken degen pikirde.

Taǵy bir tanymal indettiń biri 1918 jyly Ispanııada paıda bolǵan – Ispan tumaýy. Bul aýrý Ispanııada paıda bolǵanymen ýaqyt óte álemniń túkpir-túkpirine tarap, 500 mıllıon adamǵa juqqany, keı derekterde 50 mıllıon, keıbir derekterde 100 mıllıonǵa jýyq adamnyń qaza tapqany týraly jazylady.

Álemdi titirentken taǵy bir indet – «Qara ólim» dep atalady. Bul indet te XIV ǵasyrda Qytaı jerinen tarap, álemde 200 mıllıonǵa deıin adamdy jalmaǵany aıtylady.

Tarıhta bulardan bólek te jalpyadamzattyq deńgeıde taralǵan jáne mıllıondaǵan adamnyń ómirin qıǵan indetter az emes. COVID-19 indeti de tarıhta osyndaı keselderdiń biri bolyp qalatyny belgili. Aıta keterlik másele, bul aýrýdyń emin adamzat áli tapqan joq jáne sáıkesinshe áli qansha adamǵa zııan keltiretinin boljaý qıyn.

Іndet Ýhanda alǵash paıda bolǵanda álem halqy bul aýrýdyń tek Qytaıdy áýrege salyp, ózge elderge taramaıtyndaı sezingenin jasyra almaımyz. Vırýstyń resmı derek boıynsha Ýhan qalasynda janýarlar men teńiz jándikterin satatyn bazarda paıda bolǵany belgili. Al AQSh bastaǵan birqatar batys elderi vırýstyń Qytaıda zerthanada jasalǵanyn, ádeıi nemese abaısyzda adamdar arasynda tarap ketkenin aıtyp, aspan asty elin kinálaýda.

Medıtsına mamandary vırýstyń óte kishkentaı ekenin, adamnyń boıynda tez taraıtynyn aıtýda. Salystyrmaly túrde aıtatyn bolsaq, eń jińishke ýkoldyń ushyna 100 mıllıon vırýstyń kóshirmesin ornalastyrýǵa bolady. Al aýrý juqtyrǵan adam túshkirgen kezde shamamen mıllıard vırýsty aýaǵa taratyp úlgeredi.

Vırýs paıda bolǵan sátten bastap lezde álemniń túkpir-túkpirine tarap úlgerdi. Qazaqstan bıligi de bul indettiń elimizge keletin ýaqytyn boljap, aýrýdyń aldyn alý boıynsha tıisti qadamdar qabyldaı bildi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń pármenimen 2020 jylǵy 16 naýryzdan bastap el kóleminde tótenshe jaǵdaı jarııalandy. Osyǵan oraı, karantın rejımi engizilip, eldi mekender arasyndaǵy baılanys toqtatyldy. Óndiris oryndary, saýda ortalyqtary, qoǵamdyq tamaqtaný oryndary t.b. jabyldy. Qoǵamdyq kóliktiń jumysy toqtatylyp, jumys oryndarynda qyzmetkerlerdi qashyqtan eńbek etý rejımi engizildi. Kúndizgi jáne túngi ýaqytta azamattardyń sebepsiz qozǵalysyna shekteýler qoıyldy. Osy qadamnyń arqasynda indettiń halyq arasynda jappaı taralyp ketýiniń aldyn aldy. Tótenshe jaǵdaı rejımi eki aıǵa jýyq saqtalyp, 11 mamyrda toqtatyldy. Óıtkeni ekonomıkaǵa qan júgirtý, jumyssyzdyq, taýar tapshylyǵy máselesin sheshý úshin memleket osy qadamǵa barýǵa májbúr boldy.

Nazar aýdararlyq jaıt, 2020 jylǵy 11 mamyrda Qazaqstanda koronavırýs ınfektsııasy anyqtalǵan naýqastardyń sany 5207 boldy. Tótenshe jaǵdaı toqtatylyp, jumys oryndary, qoǵamdyq qatynastar salasy qaıta qalpyna kele bastaǵannan keıin vırýstyń taralý qarqyny arta tústi. Koronavırýs ınfektsııasynyń Qazaqstanda tirkelgen kúni 13 naýryzda bolǵanyn jaqsy bilesizder. Bul rette, eki aı kóleminde aýrý juqtyrǵandar sany 5207 boldy. Al búginde, ıaǵnı maýsym aıynyń sońynda tótenshe jaǵdaı rejımi aıaqtalǵannan keıin indet juqtyrǵandar sany 22 myńǵa jaqyndady. Budan bólek sımptomsyz naýqastar sany 18 myńǵa jýyqtady. ıAǵnı, jalpy aýrý juqtyrǵandar sanyn esepteıtin bolsaq 41 myńnan asty. Bul alǵashqy eki aıdaǵy aýrýlar sanynan birneshe esege kóp. Taǵy bir kóńil aýdararlyq másele, sımptomsyz, qajettilik týmaǵandyqtan esh jerde test tapsyryp tekserilmegen, ózin vırýs juqtyrǵandar qataryna qospaıtyn azamattardyń qansha ekenin eshkim tap basyp aıta almaıdy.

Osyǵan qarap shekteý sharalary álsiregennen keıin naýqastar sanynyń kúrt óskenin baıqaýǵa bolady. Bul jóninde Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylǵy 29 maýsymda koronavırýs indetiniń taralýyna qarsy kúres sharalary jónindegi keńeste de aıtyp ótti. Ol «Bıylǵy 11 mamyrda shekteýler alynǵannan keıin vırýstyń taralýy 7 ese ósti. Bul kóp jaǵdaıda birqatar memlekettik organdardyń jumysyndaǵy kemshilikterge baılanysty bolyp otyr» dedi. Dúnıe júzilik densaýlyq saqtaý uıymy da Qazaqstandy koronavırýs indeti jedel tarap jatqan memleketter qataryna qosty.

Aıta keterlik jaıt, búginde koronavırýs indeti álemniń barlyq túkpirine tarap úlgerdi. AQSh, Brazılııa, Indııa, Reseı, Ulybrıtanııa, Ispanııa, Italııa, Meksıka, Iran, Qytaı sııaqty elderde naýqastar sany eń kóp tirkelgenimen este qaldy.

Aıta keterlik másele, vırýs Qytaıda paıda bolyp, turǵyndar arasynda jyldam taralǵanymen, memleket tarapynan qabyldanǵan qatań shekteýlerdiń arqasynda indettiń taralý qarqyny báseńdedi. Al AQSh, Ulybrıtanııa, Ispanııa, Brazılııa, Ispanııa jáne Reseı sııaqty elderde shekteý sharalarynyń álsiz jáne kesheýildep qabyldanýyna baılanysty naýqastar sany artyp ketkenin álem jurty kórdi. Al post keńestik elderden Belarýs memleketi vırýstyń jalǵan ekenin aıtyp, shekteý sharalarymen qamtamasyz etken joq. Nátıjesinde búginge deıin elde vırýs juqtyrǵandar sany 63 myńǵa jýyqtady. Sondyqtan aýrýdyń aldyn alýǵa baǵyttalǵan shekteý sharalarynyń durystyǵyna álem jurtynyń kózi jetti.

Búginde qalalardy, eldi mekenderdi oqshaýlaý nemese eldi mekender arasyndaǵy baılanysty toqtatý saıasaty óziniń oń nátıjesin beredi dep aıtýǵa kelmeıdi. Óıtkeni vırýs memlekettiń barlyq oblysyna, tipti túkpirdegi eldi mekenderge deıin jetip úlgerdi. Turǵyndary vırýsty az juqtyrǵan eldi mekender boıynsha bul saıasatty jalǵastyrý tıimdi bolýy múmkin. Al el kóleminde jappaı baılanysty úzýdiń paıdasy az. Onyń ornyna adamdar kóp shoǵyrlanatyn oryndardyń qyzmetin qajet bolǵan jaǵdaıda toqtatý, shekteý nemese adamdar arasynda áleýmettik ara-qashyqtyqty saqtaý sharalaryn kúsheıtý sııaqty qadamdardyń bereri kóp bolmaq. Aıta keterlik másele, elimizdegi óndiris oryndarynyń jumysyn tolyq toqtatý ekonomıkaǵa úlken qıyndyq týdyrady. Sondyqtan bıznestiń pandemııa jaǵdaıyndaǵy jaýapkershiligin qatańdatý arqyly jumysyn jalǵastyrýyna múmkindik berilýi qajet. Budan bólek, naýqastardy emdeıtin qosymsha provızorlyq oryndar kóptep ashý, úlken stadıondar men iri nysandardy naýqastardy ýaqytsha emdeý oryndaryna aınaldyrý, halyqty dári-dármekpen jetkilikti qamtamasyz etý, adamdar arasynda saýattandyrý jumystaryn kúsheıtý memleket tarapynan jasalynýy tıis qadamdar. Sondaı-aq, qazirgi tańda qoǵam belsendileri tarapynan medıtsınalyq oqý oryndarynyń áleýetin paıdalaný týraly da usynystar aıtylýda. Bul halyqtyń densaýlyǵy synǵa túsken kezde negizsiz usynys emes. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti 29 maýsymda ótken jınalysta tıisti qurylymdarǵa eki kúndik merzimde qatań karantındik shekteý sharalaryn engizýge usynys berý týraly tapsyrma berdi.

2020 jylǵy 30 maýsymda arnaıy brıfıng ótkizgen Qazaqstan Respýblıkasynyń Densaýlyq saqtaý mınıstri Alekseı Tsoı qazirgi jaǵdaıda vırýstyń taralýyn toqtatýǵa qatysty úsh túrli usynys aıtty.

Birinshisi – karantın engizbeý. Mundaı jaǵdaıda tamyz aıynyń sońynda kún saıyn vırýs juqtyrǵan naýqastar sany 27 myń bolady. 300 myń qosymsha jatyn oryn qajet bolady.

Ekinshi – eki aptalyq ulttyq lokdaýn (shekteý, oqshaýlaný sharalaryn) engizý. Mundaı jaǵdaıda kún saıyn tirkeletin naýqastar sany 7 myń bolady jáne 80 myń qosymsha jatyn oryn talap etiledi.

Úshinshi – tórt aptalyq ulttyq lokdaýn engizý. Bul jaǵdaıda kún saıyn aýyratyndar sany 2 500 shamasynda bolady jáne naýqastar úshin qosymsha 30 myń jatyn oryn qajet bolady.

Jaýapty qurylymdar bul usynystardy taldaı kele, ulttyq qaýipsizdik turǵysynan eń tıimdi joldy tańdaıdy dep senemiz. Jalpy, shekteý sharalaryn engizý halyq tarapynan da qoldaý taýyp otyrǵan usynys ekenin aıta ketken jón. Bastysy, bıznestiń odan ári qıyndyqqa tap bolmaý joly barynsha oılastyrylýy tıis.

Koronavırýs ınfektsııasyna qarsy vaktsına áli oılap tabylǵan joq. Mamandar túrli zerthanada vaktsına jáne jańa vırýsqa qarsy emdik preparattar oılap tabýǵa áreket jasaýda. Bul rette, sarapshylar vaktsına tabylǵan kúnniń ózinde munyń 2021 jyldyń ortasynan keıin ǵana bolatynyn aıtýda. Al bul ýaqytqa deıin jer sharyndaǵy adamdardyń kópshiligi bul aýrýmen betpe-bet kelip úlgeredi. Munyń ózi optımıstik boljam deýge bolady. Mysaly, VICh ınfektsııasyna qarsy vaktsına oılap tabý amaly 40 jylǵa jýyq nátıjesiz bolyp keledi. Sondyqtan profılaktıka sharalarynyń mańyzy zor.

Qazaqstanda shekteý sharalarymen birge profılaktıka jáne aǵartý jumystary qatar júrgizilgenin de aıta ketý kerek. Koronavırýs ınfektsııasymen kúres baǵytynda arnaıy «koll ortalyq» pen resmı saıttar ashyldy. Alaıda bul jumystar áli de jetkiliksiz bolyp keledi. Tómende keltirilgen ınfografıka koronavırýs ınfektsııasynyń aldyn alý jáne odan qorǵaný sharalaryna arnalǵan. Olardyń eń bastylary aınaladaǵy adamdarmen ara qashyqtyqty saqtaý, qoldy jıi sabynmen jýý, betperde taǵý, salaýatty ómir saltyn ustaný t.b. deýge bolady.