Sot bıligi qashanda minsiz bolýǵa tıis - Altaı Ótemisov

TÚRKІSTAN. KAZINFORM – QR Konstıtýtsııasynda elimizdiń eń basty baılyǵy adam jáne onyń quqyqtary men bostandyǵy ekeni alǵashqy joldardan-aq aıqyn jazylǵan. Sondyqtan, memleketimizdiń árbir turǵyny óz quqyqtary men bostandyqtaryn sot arqyly qorǵaýǵa quqyly.

«Zań men Tártip – ádiletti qoǵamnyń negizgi ólshemi. Bul – zań aldynda bári birdeı, teń quqyly degen sóz. Sol sebepti, sot organdary azamattardyń basty qorǵany bolýy kerek. Elde zań ústemdigi ornasa, halyqtyń bılikke degen senimi nyǵaıady» degen bolatyn Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev. Osy maqsatta sońǵy jyldary sot júıesine túrli reformalar iske asyryldy.

Osynaý ózgerister jaıly Saryaǵash aýdandyq sot tóraǵasynyń mindetin atqarýshy Altaı Ýtemısovpen suhbattasqan bolatynbyz.

- Adam quqyqtary men onyń bostandyqtary jaıly áńgime qozǵaǵanda aldymen mynaǵan nazar aýdarý kerek. Ár azamattyń quqyǵy zańda kózdelgen normalarmen durys qorǵalýy úshin bizge birinshi kezekte myqty zań kerek. Odan keıin sýdıalardyń táýelsizdigin kúsheıtetin júıeler qajet boldy. Osy maqsatta jyl saıyn elimizde sýdıalardyń sezi ótkizilip turady. Bıylǵy sezde elimizdiń sot salasyn keshendi reformalaý isindegi qol jetkizgen negizgi jetistikter sóz boldy.

«Elimizde Konstıtýtsııalyq sot quryldy. Sot júıesiniń ınstıtýtsıonaldyq derbestigi nyǵaıdy. Sala bıýdjetin basqarý quzyreti qazylar qaýymynyń ózine berildi. Kúshtik qurylymdar sýdıalarǵa qysym kórsetpeýi úshin tıisti sharalar qabyldandy. Kadrlardy irikteý júıesi jańartyldy. Birinshi satydaǵy sot tóraǵasy qazylar qaýymynyń usynysymen taǵaıyndalady. Joǵarǵy Sottyń sýdıalary Konstıtýtsııada kórsetilgen jańa tártip boıynsha saılanatyn boldy, ıaǵnı, olardy Senat balamaly negizde tańdaıdy. Alqa bıler tájirıbesi keńinen qoldanyla bastady. Qazir olardy irikteý jumysy tsıfrlyq júıege tolyq kóshken. Sondaı-aq Ákimshilik ádilet qyzmeti paıda boldy. Bul qurylym jeke adamdardyń jáne kásipkerlerdiń quqyǵyn tıimdi qorǵaýǵa múmkindik beredi. Búginde sot isteriniń jartysynan astamy azamattar men bıznestiń paıdasyna sheshilip jatyr. Bul – jaqsy úrdis. Túptep kelgende, munyń bári ekonomıkany órkendetýge jáne elimizdegi ınvestıtsııalyq ahýaldy jaqsartýǵa jol ashady», – dedi Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly.

Ádil sot – eldiń tiregi. Sondyqtan sot bıligi qashanda minsiz bolýǵa tıis.

- Durys aıtasyz, sottyń abyroıly bolǵany el turǵandarynyń memleketke degen senimin kúsheıte túsedi. Aıtyńyzshy, qazirgi tańda aýdandyq sotta negizinen qandaı ister qaralýda ?

- Qazirgi tańda ózińiz biletindeı, elimizde adamdardyń nesıe qaryzdarynyń kóptigine baılanysty qarjylaı qıyndyqtar týyndap otyrǵany málim. Bul oraıda Saryaǵash óńirinde de adamdardyń nesıe tóleý múmkindikteri tómendeýine baılanysty, shart boıynsha nesıe qaryzdaryn óndirý talaptaryna baılanysty zań buzýshylyqtar boıynsha ister kópten túsýde. Atalǵan talaptardyń sheńberinde Saryaǵash aýdandyq sotynyń sýdıa medıatorlary kúndelikti tatýlasý sharalaryn ótkizýge atsalysýda. Bul degenimiz, taraptarǵa yńǵaıly ortaq negizderde qaryz somany bólip tóleý múmkindikteri qarastyrylýda. Demek, qaryzy bar adam, qaryzdan shyǵatyn jol bar ekenin túsinýi kerek. Sot tarapynan zań normalaryna sáıkes ár jaǵdaıdyń erekshelikterin eskere otyryp, «Daý-muraty bitý» degen ustanymmen daýdyń eki jaqtyń da rızalyǵymen aıaqtaýǵa kúsh salyp jatyrmyz.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Azamattyq protsestik kodeksiniń 135-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes sot buıryǵy zańda belgilengen nemese shartta kózdelgen jaǵdaılarda sotqa deıin retteý tártibimen jasalǵan daýlardy (janjaldardy) medıatsııa tártibimen retteý týraly kelisimderdi oryndaý týraly talaptar boıynsha shyǵarylady. Bul degenimiz – kásibı medıatorlardyń járdemimen taraptar ortaq kelisimge kelgen jaǵdaıda medıatsııalyq kelisim jasalady. Medıatsııalyq kelisimdegi sharttar oryndalmaǵan kezde talap qoıýshy sotqa sot buıryǵyn shyǵarý týraly aryzben júginedi. Aryz APK-niń 136-babyna sáıkes kelgen jaǵdaıda sot úsh jumys kúni ishinde sot buıryǵyn qabyldaıdy. Máselen, Saryaǵash aýdandyq soty 2024 jyldyń 10 aıynda osyndaı 20 sot buıryǵyn qabyldady.

Oraıy kelgende aıta keteıik, «Otan-otbasynan bastalady» nemese «Uıańda ne kórseń ushqanda sony ilersiń» degen ata-babamyzdan qalǵan naqyl sózder bar. Halyqtyń quqyqtyń mádenıeti de otbasynan bastalýy tıis. Elimiz demokratııalyq, quqyqtyq ýnıtarly memleket bolyp tabylady. Demek, quqyqtyq memlekette elimizdiń árbir azamaty zańǵa baǵynýy, óz quqyǵyn qorǵap, ózgeniń quqyǵyn syılaýy, saqtaýy tıis. Bul oraıda, bárine málim, mektep qabyrǵasynda quqyq boıynsha arnaýly pán engizilgen. Osy baǵyt odan ári jalǵassa degen usynysym bar. ıAǵnı, árbir kolledj, ýnıversıtette, bul oqý oryndarynyń bilim berý baǵytyna qaramastan «Quqyqtaný páni» mindetti pán retinde engizilse durys bolar edi. Sonymen qatar, jumys ornyna qabyldaý kezinde jumyskerdiń bazalyq quqyqtyq bilimderi tekserilse, árbir azamat óziniń quqyqtyq saýatyn ashýǵa qushtar bolar edi.

- Búginde elimizde sot sot mamandarynyń quzyretin kúsheıtýge basa mán berilýde. Prezıdenttiń aıtýynsha, Joǵary sot keńesi derbes ári kásibı sýdıalar korpýsyn qalyptastyrýdyń kepili bolýǵa tıis. Jalpy, memleketimizde sýdıalar adaldyqtyń, derbestiktiń jáne ádildiktiń jarqyn úlgisi bolýy kerek. Ol úshin árıne, olarǵa áleýmettik jaǵynan jaǵdaı jasalýy qajet. Osy máslege qatysty pikirińizdi bidre ketseńiz ?

- «Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesi men sýdıalarynyń mártebesi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyna sáıkes, sýdıaǵa jáne onyń otbasy múshelerine kezekten tys, biraq qyzmetine kirisken kúninen bastap alty aıdan keshiktirilmeı, naqty jer jaǵdaıyna qaraı, memlekettik turǵyn úı qorynan, sýdıany turǵyn úı jaǵdaıyn jaqsartýǵa muqtaj azamattardyń sanatyna jatqyzbaıtyn normalar boıynsha turmysqa jaıly turǵyn úı beriledi. Endi osy negizge ala otyryp aıtaıyq, Saryaǵash aýdandyq sotyna basqa óńir azamattary sýdıa laýazymyna taǵaıyndalǵanyna mán bersek, barlyǵy qyzmettik turǵyn úımen qamtylǵan.

Sot tóreliginiń sapasyn jaqsartý máselesi Saryaǵash aýdandyq sotynyń úzdiksiz baqylaýynda. Bul oraıda ár aptanyń dúısenbisinde sot tarapynan atqarylyp jatqan jumystar boıynsha jınalystar ótkiziledi. Jınalysta túrli baǵyttar boıynsha máseleler - sýdıalar qabyldap jatqan sot aktileriniń sapasy, isterdiń zańmen kózdelmegen merzimderde qaralýy, sot protsesteriniń ýaqytyly uıymdastyrylýy jáne ózge de sottyń jumysyna qatysty máseleler talqylanady. Sot otyrysynyń hatshylary men sot keńsesiniń mamandarynyń ózderine júktelgen mindetterine sáıkes semınarlar, qoldanystaǵy aqparattyq júıege engizilip jatqan ózgerister talqylanyp, oryndalý barysy boıynsha túsindirý jumystary júrgiziledi.

Birinshi satydaǵy sottarda qylmystyq isterdi qaraýdy sýdıa jeke-dara, al asa aýyr qylmystar boıynsha tótenshe ahýal jaǵdaılarynda jáne jappaı tártipsizdikter barysynda jasalǵan adam óltirý; beıbitshilikke jáne adamzat qaýipsizdigine qarsy, konstıtýtsııalyq qurylys negizderine jáne memleket qaýipsizdigine qarsy qylmystar; terrorıstik jáne ekstremıstik qylmystar; soǵys ýaqytynda nemese urys jaǵdaıynda jasalǵan áskerı qylmystar; qylmystyq top quramynda jasalǵan qylmystar; kámeletke tolmaǵandardyń jynystyq tıispeýshiligine qarsy asa aýyr qylmystar týraly isterdi qospaǵanda, aıyptalýshynyń ótinishhaty boıynsha sot alqabılerdiń qatysýymen bir sýdıa jáne on alqabı quramynda júzege asyrady. Osyǵan qaraı, asa aýyr qylmystardy qylmystyq ister jónindegi mamandandyrylǵan aýdanaralyq sot qaraıtyndyqtan Saryaǵash aýdandyq sotynda alqabılerdiń qatysýymen qylmystyq ister qaralmaǵanyn aıta ketý kerek.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Soty jergilikti jáne basqa da sottardyń qaraýyna jatqyzylǵan azamattyq, qylmystyq jáne ózge de ister boıynsha olarǵa qatysty kassatsııalyq saty fýnktsııalaryn júzege asyrady. 2025 jyldyń 1 shilde aıynan bastap azamattyq jáne qylmystyq ister boıynsha derbes kassatsııa engiziledi. Kórsetilgen kezeńnen bastap kassatsııalyq satyda aldyn ala qaraý kezeńi alynyp tastalady. Sonymen qatar, sot isin júrgizýdiń barlyq túrlerine kassatsııalyq qadaǵalaýdyń biryńǵaı erejeleri engiziledi. Jańashyldyq kassatsııalyq sottarda jalpy barlyq ister qaraýǵa jatatyn bolady.

- Endi búginge deıin aýdandyq sottyń sýdıalary qaraǵan ister týraly tarqatyp aıta ketseńiz...

- Jyl basynan búginge deıin aýdandyq sotqa 470 adamǵa qatysty 427 qylmystyq is túsken bolatyn. Ótken jyldan 37 qylmystyq is qaldyq bolyp ótti. 462 adamǵa qatysty 433 is aıaqtaldy. Onyń ishinde 410 adamǵa qatysty 405 úkim shyǵaryldy. 18 adamǵa qatysty 15 is qysqartyldy. 3 is 3 adamǵa qatysty izdeý jarııalanýyna baılanysty prokýrorǵa qaıtaryldy. 26 is qaldyq qalyp otyr. Medıatorlardyń qatysýymen 1 qylmystyq is aıaqtaldy.

2024 jyldyń 10 aıynda 992 sanktsııa qaralǵan, onyń ishinde kúzetpen ustaýdy sanktsııalaý -276, kúzetpen ustaýdy sanktsııalaýdy uzartý -55 jáne ózge de tergeý sýdıasynyń ókilettigine kiretin sanktsııalaý materıaldary qaralǵan.

Sonymen qatar, azamattyq ister boıynsha 2112 talap qoıý kelip tústi. Onyń ishinde 1842 is aıaqtaldy. 1163 sheshim qabyldansa, 29-yna sot buıryǵy shyǵaryldy. 465-niń óndirisi toqtatyldy. Toqtatylǵany isterdiń 14-i tatýlasýǵa baılanysty bolsa, 391-ine medıatsııalyq kelisim bekitildi, al 39-y talaptan bas tartýyna baılanysty toqtatyldy.

Ákimshilik ister boıynsha sot 42 isti qarady. Onyń 10-y boıynsha sheshim qabyldandy. 7-eýinde taraptar medıatsııalyq tártippen kelisimge keldi. Al, 28-i keri qaıtaryldy.

- Ýaqyt bólip, suhbattasqanyńyzǵa rahmet! Zańymyz ústem bolsyn!