Soltústik Qazaqstanǵa kásip ashamyn, jer ıgeremin dep qonys aýdarý kerek – Býrahan Daqanov
- Jańa qonysyńyz qutty bolsyn, Býrahan! Kóshemin, qonys aýdaramyn degen ıdeıa qalaı jáne qashan paıda boldy?
- Kóshemin, qonys aýdaramyn degen oıdyń ústinde júrgenime 2 jyldaı boldy. 2017 jyldan beri ultshyldyq salasynda júrmin, ıaǵnı qazaq elinde qazaq halqyna ultshyldyq ıdeologııasyn damytýǵa, óz ultyna degen qurmetti arttyrýǵa , ultymyzdyń baı-qýatty bolýyna, bıikterge kóterilýine sep bolyp, soǵan jaǵdaı jasaýǵa nıetti adamdardyń birimin. Osydan biraz jyl buryn ultshyldar qaýymdastyǵyn ashtym jáne taǵy da sondaı ultqa paıdasy tıetin dúnıelerdi atqaryp júrgen janmyn.
Sońǵy ýaqytta soltústik máseleleri aqyryn-aqyryn qozǵalyp jatqan kezde men de áleýmettik jelilerde nasıhattaı bastadym. Biraq kópshilik sııaqty kósh-kósh dep qur aýyzben aıtqannan kóp nárseniń ózgermeıtinin túsindim. Sol sebepti naqty is kerek boldy. Óıtkeni bizdiń halyq aqyl estýden sharshaǵan halyq, bizge kózben kóretin is kerek. Sol sebepti óz kóshimdi neǵurlym halyqqa tarattym úlgi retinde. Mine, kóship keldik.
Osy kóshtiń arqasynda 200-deı otbasy Pavlodar, Soltústik Qazaqstan jáne Qostanaı oblystaryna kóshti. Tipti, Shyǵys Qazaqstan oblysy Rıdder qalasyna da birshama otbasy kóship bardy.
- Kóshpes buryn taǵy qaı oblystardy araladyńyz? Tańdaý nege Soltústik Qazaqstan óńirine, sonyń ishinde Sergeevka qalasyna tústi?
- Shyny kerek, 2017 jyldan beri men Qazaqstannyń biraz jerinde boldym. Batys Qazaqstanda, ońtústikte, Almaty, Shyǵys Qazaqstanda, Taldyqorǵannyń mańaıynda, Tekeli degen ǵajap jerde turdym. Qazaqtyń jeri, qazaqtyń shóli de, nýly ormandy jeri de maǵan birdeı edi. Soltústik Qazaqstanǵa kóship kelgen sebebim – men ultshylmyn, osy óńirde qazaq sanynyń azdyǵy, qazaq tiliniń laıyqty deńgeıde qoldanylmaýy, sondaı-sondaı krıterııler maǵan áser etti. SQO-daǵy qazaqtardyń sanyn arttyrý maqsatynda, qazaqı ıdeologııany barynsha taratý maqsatynda osy óńirge kóship keldim.
Sergeevkaǵa kóshpes buryn Pavlodar jaqqa baryp, kórip qaıttym. SQO-nyń Aıyrtaý aýdanynda, Saýmalkólde qazaqtar kóp. Maǵan neǵurlym orysy kóp, qazaǵy az jer kerek boldy. Mynaý Sergeevkada kem degende 60 %-y ózge ult ókilderi. Qalǵan qazaqtyń tek jartysynyń aty ǵana qazaq, ıaǵnı orys tildi qazaqtar, oryssha oılaıdy, mentalıteti de oryssha. Sol sebepti aýyz toltyryp, 80 %-y orys dep aıtsa da bolady. Meniń basty maqsatym – osy jaǵdaıdy ózgertý.
Alash arystarynyń 70-80 %-y shyqqan Soltústik Qazaqstan, Pavlodar oblystarynda qazaqtardyń sol baıaǵy alashtyqtardy týǵan jerge sáıkes bolmaı qalǵany júregime batty, shyny kerek. Qanshama aqyn-jazýshylardy dúnıege ákelgen qutty meken ǵoı. Sol sebepti meniń basty nıetim, osy jaqta baıaǵy alash zamanyndaǵydaı, odan burynǵy ... Mysaly myna Sergeevka degen eldi meken Shal aqyn aýdanyna qaraıdy. Shal aqyn degen keremet, búkil qazaqqa tanymal aqyn bolǵan. Sol Shal aqyndy osy jergilikti jerdegi qazaqtardyń kóbi bilmeıdi kim ekenin. Men osyndaǵy jas balalardan, jigitterden suraımyn kim dep, kóbi bilmeıdi.
- Ózińiz jáne otbasyńyz jaıynda aıtsańyz.
- 1992 jyly qaqaǵan qysta Almaty oblysynda dúnıege kelgem. Jasqa tolar-tolmastan ata-anam Shyǵys Qazaqstan oblysy Aıagóz aýdany, burynǵy Shubartaý aýdanynda Barshatas degen jerge qonys aýdaryp, sol jaqta óstim. Anam sol jaqta bilim salasynda eńbek etti, ustaz, dırektordyń orynbasary, dırektor bolyp qyzmet atqardy. Keıin úlken apamyz aýyryp qalyp, keıin ol jerden qaıta kóship ketik. Kishkentaı kezimnen kóship-qonyp júrgennen keıin, maǵan basqa adamdarǵa qaraǵanda kóshken ońaıyraq. Sol sebepti kóshýden qoryqpaımyn.
Tórt balam bar. Jaqsy ornalastyq, Úkimet bizge úı berdi. Adam basyna beretin 204 myń teńgeden járdemaqysyn da aldyq. Qysqasy, úırenip ketemiz degen oıdamyz. Qasymda men arqyly kóship kelgen 3-4 otbasy bar. Solarmen birigip, jaqsy qarym-qatynastamyz.
- Qalaı ornalastyńyzdar? Nemen aınalyspaq oıyńyz bar?
- Myna jaqta jerdi emip otyrǵan, kásippen, eginshilikpen aınalysyp jatqan kásipkerlerdiń beseýiniń tórteýi – orys ultynan. Kóshede kele jatyp tórt jaqsy kólik kórseń sonyń úsheýiniń rólinde ózge ult ókili. Maqsatym – qazaqty jer ıesi etý. Sol sebepti Soltústik Qazaqstanǵa nemese Pavlodarǵa kóship kelip jatqandarǵa aıtarym – bara sala birigip bolsyn mal ósiremin dep, egin salamyn dep jer alýǵa tyrystyryp jatyrmyn. Óıtkeni jeri bar qazaq qana sol jerdiń joǵyn joqtaıdy, sol jerge jaýapkershiligi artady.
Sol sebepti men de qazir ınvestorlar izdep jatyrmyn. Osy Shal aqyn aýdanynda 30 % jeri bos. Shabyndyq jerler de bar, mal ósirýge óte qolaıly. Jeriniń qara topyraǵynyń tereńdigi bir metrden kem emes. Ekseń taıaq ósedi. Investor tapqan jaǵdaıda kóship kelgen jigittermen birigip, osy jerde mal ósiretin ortalyq ashsam degen nıetim bar.
«Teriskeıge joryq» dep telegramm kanal ashqaly beri, maǵan oıymdy júzege asyrý ońaıyraq bolyp jatyr. Óıtkeni qasyma kóship kelgen 8 adamnyń ekeýi ómir boıy qoı baqqan eken. ıAǵnı qoı ósirýdiń qyr-syryn jaqsy biledi. Bireýi ómir boıy veterınar bolǵan kisi. Bireýi – jylqyshy, endi biri – zańger. Qysqasy janyma ózime saı adamdardy jınap jatyrmyn dep aıtýǵa bolady. Bolashaqta asyl tuqymdy maldy ósirip, búkil Qazaqstanǵa taratatyn úlken ortalyq ashý josparda bar. Gısar, edilbaı, dorber, gemshır degen sııaqty asyl tuqymdy qoılar bar. Sondaı qoılardy osy jerde ósirip, kóbeıtip, osy jaqta qoı sharýashylyǵyn damytsam deımin. Óıtkeni qazir baıqaımyn, qoı sharýashylyǵy kenje qalǵan, ony soıyp, satatyn oryndar damymaǵan. Ondaı kemshilik basqa aýdandarda da bar.
Taǵy bir armanym Mońǵolııada qazaqtyń qyzyl qoıy degen asyl tuqymdy bir keremet qoı bar. Investorlar tabylyp jatsa osy qoıdyń júz saýlyǵy men 20 qoshqaryn aldyryp, osy óńirde kóbeıtip, qazaq eline taratsam degen oıym bar.
Biz qazaqtyń tóbetinen aıyrylyp qaldyq, qazaqtyń jylqysy da joq qazir. Endi qazaqtyń qoıyn da qurtyp almaıyq dep aıtqym keledi.
- Kópshilik Sizdi áleýmettik jeliden jaqsy biledi, únemi post jazyp, belsendilik tanytyp jatasyz, siz blogersiz be?
- Men ózimdi bloger dep eseptemeımin. Kóptegen adamdar úshin áleýmettik jeli, ondaǵy laık sany, taǵy basqa dúnıeler mańyzdy. Shyny kerek, maǵan ol nárseniń qatty qadiri joq. Men keıde ishimdegi oıymdy jazamyn, ony bir qural retinde emes, tanystyq alańy sııaqty paıdalanamyn. Óıtkeni, moıyndaý kerek, osy áleýmettik jeli arqyly barǵan jerimde dosym bar da meniń. Qazaqstannyń kez-kelgen jerine baryp, sol jaıynda áleýmettik jelige jazsam, sol jerde kútip alatyn adamnyń bolatynyna senimim zor. Sol bir artyqshylyǵyna rıza bolamyn.
- «Teriskeıge joryq» telegramm kanalyn ashqan ekensiz, qazir oǵan qansha adam jazylǵan? Maqsat – memlekettik baǵdarlamany paıdalanyp qonys aýdarýdy nıet etkenderge aqparattyq kómek kórsetý ǵoı?
- «Teriskeıge joryq» telegramm kanalyn ashtym, qazir 4 myńnan astam adam jınalǵan. Bul shamamen eki aıdyń ishinde jınalǵany. Olardyń ishinde 2 %-y kóship keldi nemese áne-mine kósheıin dep otyrǵandar. 10-20 %-y kelesi jyly kóshpek nıette. Qalǵany nıetim bar degen adamdar. Іshinde joǵary laýazymdy adamdar da, olardyń kómekshileri de otyr.
- Joryq - shabýyl degen maǵynada. Tarıhta, ádebıette soǵysqa qatysty uǵym. «Teriskeıge joryq» dep ataýyńyzǵa ne sebep?
- Men eshteńeni ósirip aıtyp otyrǵan joqpyn. Joryq – ol joryq. SQO-da ózge ult ıdeologııasy qazir órship tur. Sol ıdeologııamen soǵysý úshin ashtym. ıAǵnı qazaq ıdeologııasy men orys ıdeologııasy arasynda básekelestik, tartys bolady. Sol kezde ıdeologııalyq ásker sanynyń az bolyp qalmaýyna men ózimniń sebimdi tıgizip, ońtústik jaqtaǵy qazaqı adamdardyń barlyǵyn beri qaraı tartatyn nıetim bar. Basqa da ózin ultshylmyn dep júrgenderdi, ultyma qyzmet etemin dep júrgen adamdardy, áleýmettik jelide belsendi nemese qolynda azdaǵan bolsyn bıligi bar adamdardy qatarǵa qosylýǵa shaqyramyn, olar da sep bolyp kómektesse eken.
- Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev halyqqa arnaǵan keshegi Joldaýynda «Úkimet ońtústikten soltústikke kóship jatqan azamattarǵa járdemaqy bólýdiń qoldanystaǵy tásilderin qaıta qaraýy kerek» dedi. Memlekettik baǵdarlama jumys kúshi kóp oblystardan jumys kúshi tapshy óńirlerge erikti túrde qonystandyrýdy kózdegen. Siz muny óz basyńyzdan ótkerdińiz, ıaǵnı baǵalaı alasyz. Baǵdarlamanyń kemshin tustary bar ma?
- Bul baǵdarlamanyń kemshin tustary joq emes, bar. Birinshi aıtarym – SQO-da jáne Pavlodar oblysynda salynǵan úılerdiń bári – birkelki. 80-90 sharshy metrlik úıler. Mysaly Shymkentten kóship kelgen 2 balasy bar otbasyǵa da nemese Mańǵystaýdan kóshken 7 balasy bar úıelmenge de sondaı úı beriledi.
Ekinshi másele – kóship-qonýǵa jaýapty jergilikti organdarda qarama-qaıshylyqtar bar. Mysaly, men kóship keldim, myna jerde maǵan jańa úı berdi. Biraq ol úı maǵan tegin berilgen joq, men ony jalǵa alyp otyrmyn. Osy jerdegi jergilikti halyqtyń renjıtin jóni bar. Óıtkeni olardyń úıine sý tartylmaǵan, jaǵdaılary jasalmaǵan. Mine narazylyq qaıdan týady. Soltústikke adam kóshirýden buryn, Soltústikte adam nege az degen suraqtyń jaýabyn taýyp, saldarymen emes sebebin joıýǵa kúsh salý qajet. Shyndyǵynda, jergilikti jerden kóship jatqan tek qana orystar emes, Qarakóz qandas, tamyrlas hám rýlastarda jeterlik. Nege? Óıtkeni jastardy ustap qalar dúnıeler joqtyń qasy. Al uldaryna baılanǵan áke sheshe ul ketse artynan barmaı ma? Sol sebepti jaǵdaıdy kóship kelip jatqandarǵa ǵana emes, barlyǵyna birdeı jasaý qajet degen pikirdemin, sondaı usynysym bar. Ondaı jaǵdaı jasalmasa da ara-qashyqtyq saqtalýy kerek.
Osy kóshke baılanysty halyq pen Úkimettiń arasyna kópir bolatyn bir aqparattyq ortalyq kerek. Mysaly: Táýekel atty robotty tehnıka qurastyrýshy bilikti ınjener teriskeıge kóshkisi keledi. Tórt balasy bar. Áıeli – fızık. Sol kisi bizge habarlasady. Biz qujattardy tirkeımiz. Artynan Shal aqyn aýdany, Sergeevka qalasynyń jumyspen qamtý mamany bizge habarlasyp, bizdiń mektepke fızık jáne joǵary deńgeıdegi ınjener kerek dese, biz birden Táýekelge habarlasyp, tez arada kóshirip jiberemiz. Endi oılańyz, Táýekel sekildi myń, on myń, júz myń adam bar. Solardyń aqparattary ortalyqta bolady. Biz suranys boıynsha ornalastyra beremiz. Bári utady.
Qysqasy, eger Úkimet osy bir dúnıeni jasaýǵa qoldaý berse, ózim basy-qasynda júrip, jobanyń tolyq iske asýyn óz moınyma alýǵa daıynmyn.
Iá, Prezıdentimizdiń Joldaýyn tyńdadym. Óz betinshe bıznespen aınalysqysy keletinderdiń de kóshýine jaǵdaı jasaǵan jón. Kóship kelgen azamattarǵa úı salý ǵana emes, aýyl sharýashylyǵymen aınalysý úshin de jer telimderin berý múmkindigin pysyqtaý kerek. Sondaı-aq, olarǵa memlekettik qoldaý sharalary qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etý qajet dedi.
Tolyq qosylamyn, óıtkeni, bul aýyldarda da jumyssyz júrgender bar. Sol sebepti kóship keletin adamdar bul jaqqa bıznespen aınalysamyn, kásip ashamyn, jumys beremin degen nıetpen kelýleri qajet, sondaı adamdardy shaqyrý kerek eń aldymen. Mysaly eger men osy jerde qasaphana ashatyn bolsam, maǵan kem degende eki mal soıýshy, eki bordaqylaıtyn adam, ishek-qaryn tazalaıtyn eki áıel, odan bólek bas úıitetin, basqa da kómek beretin bir adam kerek bolady. ıAǵnı men jeti adam, ózimmen birge segiz adamdy jumyspen qamtımyn.
SQO-ǵa keletin adam bıznes ashamyn, jer ıgeremin, baıımyn, maldanamyn, aıaqqa turamyn dep kelýi kerek. Óıtkeni, turǵylyqty jerinde ózine jumys taba almaı, qınalyp júrgen adamnyń myna jaqqa kelip jumysqa ornalasyp ketýi neǵaıbyl. Óıtkeni bul jaqta eńbekaqy tómen, kún sýyq, taǵy da eskeretin jaıttary bar. Sol sebepti is ashamyn dep kelýi qajet.
