Soǵystan keıingi Túrksib: Jańa synaqtar men iri qurylystar
ASTANA. KAZINFORM – Surapyl soǵystan keıingi jyldar Túrkistan-Sibir temirjoly úshin jańa syn-qaterler men dúrkin-dúrkin jeńister kezeńi boldy. Sonyń nátıjesinde Qazaqstan ekonomıkasy qarqyndy damyp, temirjol qaıtadan eldiń basty kólik arterııasyna aınaldy. Kazinform tilshisi bul maqalada kólik júıesimen qatar óńirdiń ózi qalaı damyǵany jaıly syr shertpek.
Túrksibtegi negizgi júkter tranzıtpen, mysaly Semeıden Arysqa deıin baǵyttalyp otyrǵan. Іshki tasymal qataryna Lenger men Keltemashtan kómir, Shýdan sekseýil, Almaty, Jambyl jáne Frýnze qalalaryndaǵy zaýyttar úshin astyq pen qyzylsha kirdi. 1946 jyly strategııalyq mańyzy zor jańa júk – Qarataý fosforıtteri qosyldy. Sol arqyly Orta Azııanyń maqta ósiretin aımaqtary tyńaıtqyshtarmen qamtamasyz etildi.
– Qarataý taý-hımııa kombınatynyń qurylysy 1941 jyly josparlanǵanymen, soǵys saldarynan keıinge shegerildi. Jambyl oblysy turǵyndarynyń kúshimen bir ǵana jaz mezgilinde Jambyl-Shýlaqtaý temirjolynyń jer tósenishi salynyp bitti. Uzyndyǵy 90 shaqyrym bolatyn bul ýchaske 1944 jyly paıdalanýǵa berilýi tıis edi. Biraq qurylys 1946 jylǵa deıin sozylyp, sol jyly Shýlaqtaýdan Jambylǵa fosforıt tıelgen poıyzdar turaqty qatynaı bastady. Jolaýshylar poıyzdary da relske shyǵa bastady. Turaqty qozǵalys óńir ekonomıkasyn aıtarlyqtaı jandandyrdy, – deıdi «Qazaqstan temir joly» AQ Jambyl bólimshesindegi jaýyngerlik jáne eńbek dańqy mýzeıiniń menedjeri Venera Býkenova.
Jańa tehnıkalar jetkizildi
Túrksibke «SO» jáne «SOK» markaly jańa paravozdar kelip, aýyr salmaqty júk quramdaryn bir tartqyshpen tasymaldaýǵa múmkindik týdy. Poıyzdardyń ortasha salmaǵy 500-600 tonnaǵa artyp, bul óz kezeginde ondaǵan mln rýbldi únemdedi. Depolarǵa jańa stanoktar, kómir tıegishter jáne shlak tazalaýdy mehanıkalandyratyn jabdyqtar ornatyldy.
- Osy jyldary jańashyl ádister keńinen iske qosyla bastady. «Besjúzdikter» jáne aýyr salmaqty poıyzdar qozǵalysy Mataı deposynan bastaý aldy. Tanymal mashınıst Muhtar Qaptaǵaev bir táýlikte lokomotıvpen 600 shaqyrymǵa deıin júrip, júzdegen tonna otyndy únemdegen edi, – deıdi Venera Býkenova.
Temirjolshylar erliginiń aýqymyn túsiný úshin tek myna sandarǵa nazar aýdaryńyz: jazdyń eki aıynyń ishinde bólimshe boıynsha aýyr poıyz júrgizýshileri 929 quramdy tasymaldap, jospardan tys 695 myń tonna júkti jetkizdi. Bul 2,3 mln rýbl men 1232 tonna otyndy únemdeýge múmkindik berdi.
Túrksibke soǵys jyldarynda salynǵan taǵy bir mańyzdy syı - Alma-Ata vagon jóndeý zaýyty. Munda jolaýshy vagondaryn kúrdeli jóndeý jáne qalpyna keltirý jumystary júrgizildi. Sonyń nátıjesinde buǵan deıin Máskeý torabymen qamtamasyz etiletin «Almaty-Máskeý» baǵytyndaǵy tikeleı poıyzdar soǵystan keıin tolyqtaı Almaty torabyna berildi.
Halyq salǵan temirjol
Soǵystan keıingi jyldardaǵy eń mańyzdy qurylys – Moıynty-Shý temirjoly boldy.
– Temirjol salasynyń kórnekti ókili Nyǵmetjan Esenǵarın óz eńbekteriniń birinde soǵystan keıin Qaraǵandy kómir basseıni men Qazaqstannyń ekonomıkalyq turǵydan damyǵan soltústik oblystaryn respýblıkanyń ońtústigimen jáne odan ári Orta Azııa aımaǵymen baılanystyratyn jańa temirjol baǵytyna degen qajettiliktiń ótkir turǵanyn jazǵan bolatyn. Ol kezde Qaraǵandyǵa jetý úshin Barnaýl-Novosibir-Omby-Petropavl-Aqmola baǵytymen aınalma jolmen júrýge týra keletin. Betpaqdalanyń tas basqan ári tirshiliksiz shetimen ótetin bolashaq temirjol magıstralin salý tek 1947 jyly ǵana múmkin boldy, – deıdi mýzeı menedjeri.
Qurylysqa respýblıka boıynsha 12 oblystan shamamen 23 myń adam tartyldy. Jumysshylar alǵashqy jyly-aq ondaǵan shaqyrym rels tósep, mıllıondaǵan tekshe metr jer qazdy. Olar ózimen birge júk tasıtyn kóligi men qural-saımandaryn, azyq-túligin, tipti kıiz úılerin ala keldi. Soltústik oblystardan kelip jetken brıgadalar Moıynty stantsııasynan bastap ońtústik baǵytta jumys júrgizse, ońtústik brıgadalar Shý stantsııasynan bastap soltústikke qaraı jyljydy.
1950 jyldyń jeltoqsanynda eki baǵyt túıisip, alǵashqy quram Qaraǵandy kómirin Almatyǵa jetkizdi.
– Alaıda jeli tolyq qýatynda jumys isteýi úshin 13 stantsııa men 32 qosalqy jol, baılanys jelileri jáne turǵyn úıler salý qajet boldy. Sóıtip temirjol jelisi 1953 jyly tolyq paıdalanýǵa berildi. Jol boıynda jańa eldi mekender, mektepter men aýrýhanalar boı kóterdi. Halyq salǵan qurylys eldiń ekonomıkalyq tutastyǵyn pash etti, – deıdi Venera Bókenova.
Dál osy kezeńde Saryshaǵan, Shyǵanaq, Myńaral, Qııaqty, Hantaý jáne basqa da jańa temir jol kentteri paıda boldy.
Teplovozdarǵa kóshý dáýiri
Jańa salynǵan Moıynty-Shý temirjoly birden teplovozdyq tartym kúshine beıimdelip jobalandy. Shý men Saryshaǵan depolaryna TE2 markaly teplovozdar jetkizildi. Mashınıster bul jańa lokomotıvterdi úsh adam emes, eki adammen basqarýdy usyndy. Bul myńdaǵan kómekshi mamandardy bosatyp, eńbek resýrsyn tıimdi paıdalanýǵa múmkindik berdi. Kóp uzamaı teplovozdar ózge de ýchaskelerdegi parovozdardy yǵystyryp, lokomotıvterdiń júris qashyqtyǵyn eki esege deıin ulǵaıtyp, shyǵyndy azaıtty.
Sonymen qatar jol boıynda ekinshi temirjol jelileri salynyp, avtomatty bloktaý jáne ortalyqtandyrý júıeleri engizildi. Baǵyttaǵyshtar elektrlendirilip, joldy kútip-ustaıtyn mehanıkalandyrylǵan brıgadalar quryldy. Munyń barlyǵy temirjoldyń ótkizý qabiletin eselep arttyrdy.
– Depolarda ıkemdi jumys kesteleri engizilip, jyldam júrgizý, «sýsyz reıster», aýyr júk poıyzdaryna arnalǵan «jasyl dáliz» sekildi jańa ádister paıda boldy, – deıdi mýzeı qyzmetkeri.
Nátıjeler qandaı?
– 50-jyldary jańa tehnıka jetkizildi. Onyń ishinde ballast tóseý mashınalary men qar tazalaǵyshtar da bar. Moıynty-Shý ýchaskesinde mehanıkalandyrylǵan okolottar men irilendirilgen brıgadalar quryldy. Poıyz joldaryn kútip-ustaý jumystarynyń mehanıkalandyrylý deńgeıi 28%-ǵa deıin artty, – deıdi Venera Bókenova.
Almatydaǵy ozat parovoz mashınısteri men dıspetcherleri júkti az qurammen jáne az otyn shyǵynymen tasymaldaýdy úndedi. Bul bastamany Jambyl, Aıagóz, Shý, Saryshaǵan temirjolshylary jappaı qoldady.
1958 jylǵa qaraı temirjolda jeti bólimshe jumys istedi. Olardyń barlyǵy tıimdilikke qol jetkizdi. Sondaı-aq 14 lokomotıv deposynyń 12-si, 7 vagon ýchaskesiniń 6-ýy, 23 jol dıstantsııasynyń 22-si, 14 sıgnal berý jáne baılanys dıstantsııasynyń barlyǵy, 6 júkteý-túsirý kontorasy, 8 azamattyq qurylys dıstantsııasy jáne 4 avtobaza tıimdi jumys istedi. Barlyǵy 117 jelilik kásiporynnyń 108-i tıimdi kórsetkishke qol jetkizdi. Bul qazirgi zamandaǵy kez kelgen kásipkerdi tańdaı qaqtyratyn sandar.
50-jyldardyń sońyna qaraı Túrksib múlde jańasha keıipke endi. Naqty aıtqanda, teplovozdyq tartym kúshimen, avtomattandyrylǵan basqarý júıesimen jáne damyǵan ekinshi jol jelisimen jabdyqtalǵan zamanaýı temirjolǵa aınaldy. Ol kómir, astyq pen shıkizatty tasymaldap, Qazaqstannyń soltústigi men ońtústigin Ortalyq Azııamen jáne Reseımen baılanystyrdy. Soǵystan keıingi onjyldyqtarda halyqtyń janqııarlyq eńbegimen salynǵan bul magıstral el ekonomıkasynyń tiregi bolǵan zamanaýı kólik júıesine aınaldy.
Eske salsaq, osyǵan deıin Almatynyń sımvoly Kóktóbe telemunarasy qalaı salynǵany jaıly jazǵanbyz.